Читать онлайн книгу "Итил суы ака торур / Итиль река течет"

Р?тил СЃСѓС‹ ака торур / Р?тиль река течет
Нурихан Фаттах


Татар прозасы
«Татар прозасы» сериясеннән РґУ©РЅСЊСЏ РєТЇСЂУ™ торган өченче китапта Татарстан Республикасының халык язучысы, Р“. Тукай исемендәге Р”У™ТЇР»У™С‚ премиясе лауреаты Нурихан Фәттахның В«Р?тил СЃСѓС‹ ака торур» тарихи романы урын алды.





Нурихан Фәттах

Р?тил СЃСѓС‹ ака торур











Р?тил СЃСѓС‹ ака торур,
Кыя төбе кака торур.
Балык тәлим бака торур,
Күлең тәкый күшәрер.

    Борынгы заман
    татар халык җыры

Ага сулар, ага сулар,
Ага сулар Болгарга.
Кызганам моңлы баланы,
Үзем моңлы булганга.

    Хәзерге заман
    татар халык җыры






Сүз башы


Татар халкының бай тарихы бар. Диңгездән бер тамчы алган кебек, менә шул бай тарихтан мин дүрт-биш елны аерып алдым. Дүрт-биш ел тарих өчен генә түгел, аерым кеше гомере өчен дә бик аз вакыт. Ләкин мин алган дүрт-биш елның әһәмияте татар тарихы өчен чиксез зур.

Кайсы чор соң ул шулай да?

Ул – Болгар чоры.

922 елның маенда Болгарга ерак Багдадтан илче РєРёР»У™. Болгар СЂУ™СЃРјРё С‚У©СЃС‚У™ ислам РґРёРЅРµ кабул РёС‚У™ Т»У™Рј заманында РёТЈ Р·СѓСЂ, көчле дәүләтләрнең берсе белән дипломатик РјУ©РЅУ™СЃУ™Р±У™С‚ урнаштыра. Шулай итеп, Р?дел-Чулман буендагы беренче РґУ™ТЇР»У™С‚ – Болгар дәүләтенең СЏТЈР° тарихы башлана.

Багдад илчелегенең секретаре, борынгы тел белән әйткәндә, битекчесе У?С…РјУ™С‚ РёР±РЅ-Фадлан шул чордагы болгарлар Т»У™Рј башка халыклар турында истәлекләр язып калдыра. Романда РјРёРЅ, нигездә, менә шул истәлекләргә таянып, Болгарга ерак илчеләр килер алдыннан Т»У™Рј килгәч булган хәлләрне тасвирладым.

Алдан ук шуны искәртеп куясым килә: монда сурәтләнгән кайбер вакыйгалар, кайбер күренешләр бүгенге күзлектән караганда сәер тоелырга мөмкин. Ләкин шуны да онытмаска кирәк: ул борынгы көннәр, вакыйгалар, кешеләр… бик еракта, бик тирәндә күмелеп калган. Аларга инде мең дә илле ел чамасы!

Шулай итеп, тугыз йөз дә унсигезенче елга аяк басабыз.

Түрдән уз, хөрмәтле укучым, изге Болгар җиренә!



    Апрель, 1969
    Казан




Беренче баб





I


Менә тагын яз җитте. Кышкы озын төннәрдән соң, каты салкыннардан, ачы бураннардан соң тагын яз килде. Тәбәнәк, болаңгыр күктә ягымлы кояш күренде; тирә-якны яктыга, куанычка күмеп, җирдәге барлык терегә күз кысып, шаярып, кайнар укларын яудырды. Калын кар астында басылып яткан тигезлекләр, калкулыклар, урманнар, чокыр-чакырлар… әкренләп-әкренләп авыр йөктән арына бардылар. Кыш буена тынып торган җирнең өсте озакламый өтәләнгән тунын салып ташлады. Сыртларда яшел үләннәр мыек төртте. Яр буйларында тал бөреләре күзләрен ачтылар. Басулардан, үзәннәрдән челтерәп беренче сулар акты.

Сулар акты… Р”У©РЅСЊСЏ яралганнан бирле сулар кая таба аккан булса, быел СЏР· РґР° сулар шул бер СЏРєРєР° юнәлделәр. Р?нешләр, елгалар, ермаклар, ташулар… – барысы РґР° Чулман атлы олуг СЃСѓРЅС‹ТЈ кочагына омтылдылар… кушылдылар, көчәйделәр, ургып-шаулап, алга ыргылдылар. Чулман РёСЃУ™ ераклардан, якыннардан җыеп алган СЏР·РіС‹ СЃСѓРЅС‹, сыяларны[1 - Сыя – СЏР·РіС‹ ташу вакытында елгада ага торган каты кар.], Р±РѕР·РЅС‹-карны тагын ары алып китте. Кайдадыр РєРѕСЏС€ баешта, кыялы ярлар янында, олуг Чулман үзенең бөек туганын очратырга тиеш. Алар шунда кавышалар, бергәләшеп, кочаклашып, РєУ©РЅ ягына СЋР» тоталар. Кайнар РєРѕРј, РєРѕСЏС€ илендә, тау-ташлар, камышлар илендә Р?тил-Чулман суын ямансулап иксез-чиксез диңгез, төпсез диңгез көтеп ята. Хазар диңгезе көтеп ята. РђРЅРґР° РёР·РіРµ Хазар Т—РёСЂРµ, анда РёР·РіРµ каган[2 - Каган – Хазарның РґУ™ТЇР»У™С‚ башлыгы.]…

Сулар ага… Җир йөзендә сулар бертуктаусыз агалар да агалар. Җәй агалар, яз агалар, көз агалар… Агым сулар кешеләрнең, киекләрнең чир-чорларын, кайгыларын, языкларын алалар да еракларда упкыннарга, чоңгылларга ыргыталар. Агым сулар, җир өстенең чүп-чарларын, үлекләрен юып алып, үзләрендә юк итәләр. Шулай ел да җир яңара, җир яшәрә.

Т–РёСЂ яңара, Т—РёСЂ яшәрә… Өзелмичә, тукталмыйча, бөек Чулман кебек, Р?тил кебек, РєУ©РЅ-С‚У©РЅ Т—РёСЂРґУ™ тормыш ага…

Яз килде, яз!..

Киң Чулманга – кояш белән, ай-йолдызлар белән яшьтәш Чулманга – ашыгып төрле яктан сулар ага…

Утташ кам[3 - Кам – йола-дин башлыгы.], туры караган кояшка күзләрен кысыштырып, җиңел генә атына атланды да ишегалдыннан чыкты. Ялына, маңгай чәчләренә, койрыгына төрле төстәге тасмалар, тимер, бакыр кисәкләре тагылган акбүз ат, су исе, кырлар исе сизеп, куанып кешнәп җибәрде, куганны да көтмәстән, кызуларга тотынды. Аның кешнәвенә башка атлар тавыш бирде. Кайдадыр яңгыратып әтәчләр кычкырды, анасыннан аерылган бәтиләр чәрелдәде. Түбә өстендә генә, биек тирәк башында, талпынып-талпынып, сыерчык сайрады. Яз килде, яз!

Урамда очраган кешеләр Утташ камга олылап баш иделәр. Язгы суда йомычка агызып чыр-чу килгән бала-чагалар, Утташ камның бизәлгән, чылтыр-чылтыр килгән атын күреп, баштанаяк ап-ак киемен, каны качкан кырыс йөзен күреп, уеннарыннан туктап калдылар. Кечкенәләр, кинәт котлары алынып, җыларга тотындылар, өлкәнрәкләре, бу безне тотып ала күрмәсен дигән сыман, тизрәк читкә тайпылырга ашыктылар. Утташ кам узып киткәч, кешеләр артларына борылып карадылар. Куркып кына балалар яңадан уеннарына тотындылар, ярым пышылдап, ерактагы камны үртәргә тотындылар:

Камчы-кам,
Тамчы, там!
Кем башына? –
Кам башына!

«Утташ кам өеннән чыккан. Р?РјРёРЅРіУ™ генә булсын!В» – РґРёРї уйладылар кешеләр, пошынып.

Утташ кам, үзен күргән кешеләрнең телсез-өнсез калуларына да, балаларның җылауларына да әз генә дә исе китмичә, киресенчә, үзеннән куркуларына күңеле булып, эре генә баруында булды. Кәкре-бөкре урамның тәбәнәк өйләре арасыннан чыгып, ул бераздан кар суы инде агып беткән, шәрәләнеп, караеп калган калкулык итәгенә килеп җитте. Тапталып чокырланган тар гына юл кыйгачлап үргә менде, уңга борылды. Калкулыкның урта бер төшендә, иң биек җирдә биек койма белән уратып алынган би өе күренде. Тышкы якта, капка төбендә, кояшта йокымсырап утырган сакчы, тояк тавышын ишетеп, кабаланып аягына басты, күкрәген киерде.

– Р?минлекме, балам? – РґРёРґРµ Утташ кам, теләр-теләмәс кенә.

– Р?минлек, кам баба! – РґРёРґРµ сакчы, ашыгып, күзләрен челт-мелт ачып.

Утташ кам, аны-моны сорашып тормыйча, ярым ачык капкадан кереп тә китте. Сакчы капканы ишегалдындагы пычрак сулар аксын дип ачып куйган иде. Ул Утташ камның шулай шома гына кереп китүенә аптырагандай итеп торды да, ачу белән төкереп куйды, капкасын япты, сөңгесен кочаклап, яңадан йокымсырый башлады.

Үзсүзле, кырыс, Утташ кам бинең өй ишегеннән дә шулай сорамыйча гына, җиңел генә үтеп китмәкче булды, тик мондагы сакчы аңа аркылы төште.

– Би өйдә юк. Яр-капкада, – диде сакчы.




II


Акбүре ыруының башы Күрән би үзенең ырудашлары белән яши торган Кызыл Яр катау[4 - Катау – коймалар, сулы, тирән канаулар белән ныгытылган, кораллы гаскәр тарафыннан саклана торган торак урын. Катауларда, гадәттә, биләр, ханнар яшәгән.] Чулманның уң ягына – биек, текә ярга җитеп, кырт кына киселгән ачык сырт өстенә урнашкан иде. Чулман ярыннан ераклашкан саен киңәя барган, тигезләнә, яссылана барган сыртның ике ягыннан да су ашаган тирән чокыр сузыла иде. Катаудан бер-ике чакрым арада, куе урман эчендә атлап чыгарлык киңлектә генә булган, катау янында исә чын-чынлап упкынга әйләнгән чокырлар төбеннән җәй көне челтерәп чишмәләр йөгерә, яз көнендә болганчык сулар ага иде. Шуңа күрә, күз күреме җиткән барлык җирне Чулман иңләп алган чакта, кыргый урманнар, таулар-калкулыклар арасында, иксез-чиксез су уртасында утрау гына булып күренгән Кызыл Яр катау бөтен дөньядан аерылган сыман тоела иде.

Тигезле-тигезсез өчпочмак шикелле калку Т—РёСЂ РєРёСЃУ™РіРµ текә ярлар буенча сузылган РёРєРµ катлы РєРѕР№РјР° белән уратып алынган РёРґРµ. Катауның басуларга, урманнарга барып тоташа торган тигез СЏРіС‹ СЏСѓ өчен РёТЈ уңай урын булганлыктан, сыртның батынкы билен аркылыга кисеп, бер СЏРє чокырдан икенче СЏРє чокыргача сузылган коймалар аеруча нык итеп корылган РёРґРµ. Р?РјУ™РЅ, нарат Р±ТЇСЂУ™РЅУ™Р»У™СЂРґУ™РЅ салынган РёРєРµ кат Р±СѓСЂР° арасына балчык, РєРѕРј катыш чуерташ тутырылган, өстенә күпер җәелгән РёРґРµ. Тышкы яктан РєРѕР№РјР° буйлап У©С‡ кат тирән СѓСЂ[5 - РЈСЂ – катау тирәсен әйләндереп алган тирән чокыр, канау.] казылган, СѓСЂ кырыйларына очлы башлы юан казыклар утыртылган РёРґРµ. РљРѕР№РјР° яныннан ТЇС‚У™ торган РёТЈ тирән СѓСЂРіР°, казык башларын РєТЇРјУ™СЂ-РєТЇРјРјУ™СЃ итеп, СЃСѓ тутырылган РёРґРµ.

Катауның ике капкасы бар иде. Капкаларның берсе – Чулман яры буендагысы «Яр-капка» дип, тигезлек ягындагысы «Басу-капка» дип атала иде. Койма өстендәге каравыл өйләрендә, манараларда, капка төпләрендә көнен-төнен сакчылар кизү торалар иде. Чулманга су төшкәндә, аеруча сак, уяу булырга кирәк. Мондый чакта астан да, өстән дә каекларда юлбасарларның, йә булмаса, канга сусаган күршеләрнең килеп чыгуы бар.

Мондый чакта катау кешеләре, билгеле, яу килүен генә көтмиләр. Мондый чакта каекларга, көймәләргә тоткарлыксыз юллар ачылганда, катау кешеләре чит илләрдән, чит җирләрдән шулай ук яхшы кунакларны да көтәләр иде.

Акбүре ыруының башы Күрән би Яр-капка янындагы манарага менеп карарга ярата иде. Бөтен катауда бу иң биек җир иде. Чулман өсте дә, ерактагы урманнар, калкулыклар да моннан уч төбендәгедәй күренә. Менә бүген дә ыру башы, манараның тар төннегенә[6 - Төннек – монда «тәрәзә» мәгънәсендә кулланыла.] капланып, ерактагы күк читен шактый озак күзәтте. Бик бирелеп караганга, аның күзләре авыртты, су чите белән күк чите исә, бергә буталып, болганчык томанга әйләнде. Күрән би, яшь чакларындагы шикелле озак карый алмавына, башы әйләнүенә, йөрәге сугуына эче пошып, көрсенеп куйды. Күзләрен йомган килеш, бераз гына сөялеп торды да икенче як төннеккә килде. Чәнечкеле кара урманнар, калкулыклар белән чикләнгән су өстен ул бик үк теләмичә генә күзәтте – төн ягы аны артык кызыксындырмады.

Беравык онытылып торгач, би яңадан көньякка – Чулманның түбән ягына текәлде. Елга өстеннән салкынча җил исте; аста, яр буенда, балыкчыларның өзек-өзек тавышлары ишетелеп китте. Кешеләр тавышы тукталып торган арада, бөтен тирә-якны тигез бер шауга күмеп, берөзлексез дулкыннар шаулады.

РљТЇРїРјРµ генә караса РґР°, СЃСѓ өстендә Р±Рё бернәрсә РґУ™ РєТЇСЂУ™ алмады. РЈР» тагын көрсенеп РєСѓР№РґС‹, аптырап төннек каршында басып торды-торды РґР°, авыр аякларын көчкә кузгатып, тар, текә баскычтан аска С‚У©С€У™ башлады. РЈР» баскан саен, басма яркаклары, авырлыкка С‚ТЇР·У™ алмыйча, шыңшып-ыңгырашып калдылар. Басмалар гына түгел, буралап салынган манара РґР°, Р±Рё әкрен генә атлап аска төшкәндә, СЏРє-СЏРєРєР° чайкалып торгандай булды. Р?лле яшьләр чамасындагы РљТЇСЂУ™РЅ Р±Рё богадай таза, РёРјУ™РЅРґУ™Р№ С‚У©Р·, озын буйлы РёРґРµ. РўРёРє Р±Сѓ тыштан караганда гына шулай. Таза «имән»нең эченә РєРѕСЂС‚ төшкән. Кыш урталарыннан бирле РёРЅРґРµ Р±РёРЅРµ ниндидер яман чир тынгысызлый. РђРЅС‹ТЈ эче авырта. Элеккечә РёРЅРґРµ СѓР» чиләкләп Р±СѓР·Р° РґР° СЌС‡У™ алмый, терсәгеннән майларын агызып симез итләр РґУ™ ашый алмый. РЇР·РіР° таба РёСЃУ™ аның Р±Сѓ эчке авыруы тагын РґР° РєУ©С‡У™СЏ башлагандай булды. РЎСѓР» СЏРє касыгында СѓР» бертуктаусыз авырту тойды, ниндидер көчсезлек тойды. Кайчакларда Р№У©СЂУ™РіРµ авырта шикелле тоелды. «Үлемем якынлаша РјРёРєУ™РЅРЅРё?В» РґРёРї уйлады еш кына Р±Рё, коты алынып. У?легә СѓР» үзенең чире турында имчеләргә РґУ™, башкаларга РґР° берни белдермәде. У?легә СѓР» эчтән генә пошынды. Шулай РґР° аның РєУ©РЅРЅУ™РЅ-РєУ©РЅ сүлпәнләнә баруын, ыру эшләре, катау эшләре белән Р±РёРє ТЇРє кызыксынмый башлавын якын кешеләре РєТЇСЂРјРё калмадылар. Бу РёРЅРґРµ РљТЇСЂУ™РЅ Р±РёРЅРµТЈ кулыннан РєУ©С‡ РєРёС‚У™ барганлыгын белдерә РёРґРµ, Р±Сѓ РёРЅРґРµ аның кояшы баюга таба С‚У™РіУ™СЂРё РґРёРіУ™РЅ СЃТЇР· РёРґРµ. РќРё генә булмасын, үзенең чирен Р±Рё шуңа юрады. Бу аның туктаусыз күңелен тырнап торды. Р­С‡ пошу, күңел тырналу РёСЃУ™ аның РєТЇР·РіУ™ күренмәгән әлеге чирен генә көчәйтте.

Быелгы язны Күрән би менә шундый борчулар белән, аннан да бигрәк, яшерен теләкләр, ныклы ышанычлар белән каршылады. Чулманда боз кузгалу белән, ул көн дә шулай манара башына менде, киң болыннарга җәелгән су өстен күзәтте. Ул үзе генә түгел, башкалар да күзәттеләр.

Бөек елга боздан әрчелгәнгә инде бишенче көн булды. Башка елларда инде алар күптән килеп җитә торганнар иде. Кыр казлары сыман тезелешеп килерләр иде. Килеп җитәрләр дә, ач бүредәй комсызланып, ярга ташланырлар иде.

Быел менә юк… күренмиләр. РќРё булган аларга? Т–РёР»-давыл чыгып, барысын РґР° СЃСѓ РёСЏСЃРµ йотканмы? Хазар белән берәрсе үзара СЏСѓ башлаганмы, әллә СЃРѕТЈ Р?тил буйлап юлбасар урыслар төшеп, барысын РґР° кырып бетергәннәрме? У?Р№Рµ, быел алар СЃРѕТЈРіР° калдылар. Биш көнгә… СѓРЅ РєУ©РЅРіУ™, бер җылга СЃРѕТЈРіР° калдылар!

Р?РЅРґРµ нишләргә? РљУ©РЅ РґУ™ менә шулай манарага менеп, РєТЇР·Р»У™СЂРµТЈ талганчы РєТЇРє читен күзәтеп торыргамы, әллә СЃРѕТЈ аларның килеп җиткәнен көтеп тормастан, тизрәк ТЇР·РµТЈУ™ юлга җыена башларгамы? Килмәсәләр нишләтергә барлык товарыңны? Маңгай тирең түгеп тапкан җыллык байлыгыңны нишләтергә? Киштәләрне сыгып төшкән төлке, кеш, ас, кондыз тиреләрен, С‚У™РїУ™РЅ-С‚У™РїУ™РЅ балларны, таудай өелгән СѓР» РєТЇРЅРЅУ™СЂРЅРµ, савыт-сабаны, агач-ташны нишләтергә? Аннан РґР° бигрәк… аларныкы кебек имчеләрне каян табарга РјРѕРЅРґР°, аларныкы кебек дару ТЇР»У™РЅРЅУ™СЂРµ, РёРј суларын каян алырга?! Бөтен ышаныч бары аларда, бары аларда!

Күрән би, күңелсез уйларга бирелеп, койма өстендәге күпергә килеп чыкты. Текмә читенә якын килеп, су өстенә тагын бер карыйсы килсә дә карамады – ары китте. Койма өстендә, ышыкта җилсез иде, җылы иде. Аның бер дә моннан кайтып китәсе килмәде. Шулай үз-үзен кая куярга белми басып торганда, ул Яр-капкага якынлашып килүче Утташ камны күреп алды. Аның болай да караңгы йөзе тагын да караңгыланып китте, ниндидер күңелсез сөйләшү буласын сизенеп, касыктан өстәрәк эче сызлый башлады.




III


– Р?минлекме, Р±Рё? – РґРёРґРµ Утташ кам, РєРѕР№РјР° өстенә менә торган баскыч янында туктап.

– Р?минлек, кам баба, – РґРёРґРµ Р±Рё, тыелып кына, урыныннан кузгалмыйча.

Ул, култыксаны кысып тоткан көе, Утташ камның аттан төшүен, үз янына менүен көтеп торды. Утташ кам, теләр-теләмәс кенә, өзәңгедән аягын алды, ашыкмыйча гына, үзенең кемлеген белеп кенә баскычтан менде дә, би алдында бүреген салып, башын иде.

– Р?лгә тынычлык, Р±РёРіУ™ байлык бирсен, Тәңрем, – РґРёРґРµ кам.

– Шулай булсын, – диде би, камның йөзеннән күзен алмыйча.

– Су азрак икән шул быел, – диде Утташ кам, текмә янына килеп.

– Юк, алай ук аз түгел, кам баба, – диде би. – Манара башыннан яхшы күренә – менәбезме?

– Юк, юк! – диде Утташ кам, кулын селтәп. – Монда җил. Аска төшик, булмаса, сөйләшәсе сүзем барые синең белән, би.

– Ник аска төшеп торырга? – РґРёРґРµ Р±Рё. – У?Р№РґУ™, каравыл өендә сөйләшәбез.

Ул, Утташ камның ни дә булса әйткәнен көтеп тормастан, кире борылды, койма өстенә салынган каравыл өенең ишек бавын тартып җибәрде. Каравыл өе тар гына, кысан гына иде. Аның Чулманга караган ягына – озынча төннек, түшәменә төтен юлы уелган; балчык идән уртасына эре ташлардан өеп учак ясалган, учакның ике ягына, капма-каршына утыргычлар куелган иде.

Би килеп кергәндә, ике яшь сакчы, уты сүнеп җитмәгән учак өстенә иелә төшеп, көлешеп нидер сөйләнеп утыралар иде. Бине күрү белән, алар икесе дә урыннарыннан сикереп тордылар, ниндидер яман эштә тотылган кешеләр сыман, кызарынып үрә каттылар. Телсез калдылар.

– Чыгып торыгыз, – диде би аларга.

Сакчылар ишеккә ташландылар, би артыннан килгән камны күрмичә, аңа килеп бәрелделәр – чак-чак кына аяктан екмадылар. Ярый әле, Утташ кам ишеккә тотынып калды.

– Күзегез чыкканмы әллә? – дип кычкырды кам ачу белән.

Сакчылар, агарынып, камның аяк астына егылдылар.

– Р?гелексезләр! – РґРёРї сукранды Утташ кам, сакчыларны чыбыркысы белән сыдырып.

Ыру башы белән икәүдән-икәү генә калгач та ул шактый тынычлана алмады. Күрән би, аның ыңгырашуына, сыкрануына эчтән генә көлемсерәп, тар утыргычка җәелеп утырды да кыска тунының көмеш каптырмаларын ычкындырып җибәрде – елгадан төннек аша салкын җил исеп торса да, учак янында эссе иде.

– Ни йомыш, кам баба? – диде би, сүзгә башлап.

– Йомышыңны да онытырсың монда, – диде кам, сөякчел куллары белән озын, нечкә сакалын сыйпаштырып.

– Шулай тиз онытырлык йомышмыни, кам баба? – РґРёРґРµ РљТЇСЂУ™РЅ Р±Рё, көлемсерәп. – Кызың РёСЃУ™РЅ-сау… илдә тынычлык… Күреп торасың, Тәңренең боерыгына буйсынып, Чулман боздан әрчелде… Р?шек артында беркемнең РєТЇР·Рµ СЋРє.

– Тын алырга ирек бир, кияү, – диде Утташ кам, бинең шулай килделе-киттеле сөйләнеп утыруын ошатмыйча. – Мин синең белән эш турында сөйләшергә килдем.

– Сөйләшик, бабай.

– Яшел чирәм җирдән борын төрткән, кияү! – диде кам ясалма бер күтәренкелек белән.

– Күргәнем булмады, – диде би сүлпән генә. – Бу арада башлар катып тора.

– Каткандыр, кияү, каткандыр, – диде кам баба, тынычланып.

Тынычлангач, ул үзен бидән өстен сизә башлады. Үзен өстен сизгәч исә, аның күз алдында Күрән би, башка барлык ырудашлары кебек, аңсыз, белексез бер кешегә әйләнде. Бөек Тәңре турында, изге ияләр, яман ияләр турында, йола турында үзе нәрсә генә әйтмәсен, Күрән бинең берсүзсез ышаначагын, үзе белән килешәчәген ул алдан ук белеп утырды. Моны шулай ук би үзе дә белде. Утташ камны ул үзенең бабасы буларак кына түгел, ыруда беренче урынны яулап алырга, ыру башы булырга омтылучы көндәше, дошманы буларак та күралмады, шулай да түзде. Акбүре ыруының өлкән камы, имчесе, күрәзәчесе, аксакалы булган Утташны ул би буларак, ыру башы буларак олыларга тиеш иде. Элек тә ул еш кына аннан шүрләп куйгалый иде. Үзен чир корты кимерә башлагач, бу шүрләү еш кына анда чын-чынлап куркуга әйләнә иде.

– …Аннары шул: сигез көннән, кияү, төн үзәге авышкач, беренче әтәч кычкырыр алдыннан яңа ай туа, – диде Утташ кам ашыкмыйча гына, күзләрен йома төшеп.

– Шулаймыни? – диде би, камның сүзләренә ярашырга тырышып.

– Яңа ай туар алдыннан барлык эшләрне төгәлләргә кирәк, кияү, – диде Утташ кам, салкын җилдән читкәрәк китеп. – Нинди ай икәнлеген беләсеңдер, кияү… Яшел чирәм ае. Яшел чирәм белән бергә изге ияләр дә, явыз ияләр дә уяна. Бөтен дөнья күзен ача, кияү! Быел су күп түгел. Быелгы җыл яман килә, кияү!

– Сыгыр җылы![7 - Борынгы төрки халыклар, ислам дине кабул ителгәнчегә кадәр, елларны, беренче, икенче… йөзенче… меңенче дип санамаганнар, бәлки, төрле хайван исемнәре белән атап йөрткәннәр. Унике ел буена һәр ел бер хайван исеме белән атап әйтелгән, унике елдан соң шул ук исемнәр яңадан кабатлана башлаган: 1. Тычкан елы. 2. Сыгыр (сыер) елы. 3. Барс елы. 4. Куян елы. 5. Балык елы. 6. Җылан елы. 7. Ат (җылкы) елы. 8. Куй (сарык) елы. 9. Маймул (бичин) елы. 10. Тавык елы. 11. Эт елы. 12. Дуңгыз елы. Борынгылар Сыгыр елында орыш күп була, Тавык елында – азык мул, ләкин кешедә борчу күп, Балык елында яңгыр күп ява, Куян елында – ачлык, Дуңгыз елында суык һәм фетнә була дип уйлаганнар. Бу календарьның ташларда кайбер калдыкларын бүген дә очратырга була.] – диде би, көрсенеп, Утташ камның куркыныч сүзләре йогынтысына бирелеп. – Сыгыр җылында орыш күп була, дип белми әйтмәгәннәр бабайлар. Яман килере инде күренеп үк тора – бүген бишенче көн, әнә беркем юк.

– Явыз ияләр яшел чирәмнән дә элегрәк уянганнардыр, – диде Утташ кам, бине тыңламыйча. – Чокырларда пычрак сулар торып калды, агачларга чүп-чар эләгеп калды. Җыл яман килә. Йолык[8 - Йолык – корбан чалу. Йолык туе – корбан бәйрәме.] туен быел зурлап ясарга туры килер, кияү!

– Зурлап ясарбыз, – диде би, килешеп.

Шулай диде дә кинәт сагаеп калды. Бабасының нинди уй белән килүен ул әлегәчә белә алмый интегә иде. «Зурлап» дигәндә, Утташ камның коры, шыгырдавык тавышы чак-чак кына калтыранып киткәндәй булды. Нәрсә каермакчы була бу? Ука белән каелган төлкетамак тунмы, энҗеле камчат бүрекме, көмешләнгән иярме, кырнакмы[9 - Кырнак – кол кыз.] – нәрсә?

– Бүген С‚У©С€ күрдем, РєРёСЏТЇ, – РґРёРґРµ Утташ кам, беравык тынып утырганнан СЃРѕТЈ, әкрен генә, серле генә яңадан СЃТЇР·РіУ™ башлап. – Атка атланып, үзебезнең Басу-капкадан күпер аша чыгып барам, имеш. Күпер уртасына җиткәнием, каршыма У?рлик хан ялчысы Октуган килде чыкты! Бер кулы белән атның ялыннан тотты, икенче кулы белән сакалымнан тотып алды. Тешләрен ыржайткан, РєТЇР·Р»У™СЂРµ уттай СЏРЅР°! Йолаларны бозасыз, РґРё, йолык бирмисез, РґРё. Атыңны Р±РёСЂУ™СЃРµТЈРјРµ, ыруыңны, Т—РёСЂРµТЈРЅРµ-СЃСѓС‹ТЈРЅС‹ Р±РёСЂУ™СЃРµТЈРјРµ, ди…

– Ялган! – диде кинәт би, башын калкытып.

– Ни-нәрсә ялган, балам? – диде Утташ кам, өстенлеген, тынычлыгын әз генә дә үзгәртмичә, авыр күз кабакларын калкыткандай итеп. – Минем сүзләрем ялганмы, явыз Октуган сүзләре ялганмы? Тфү-тфү! Телемә дә аласым килми атын… котымны ала язды, көчкә котылдым.

Күрән би эндәшмәде, очлы бүрек кигән авыр башын салындырып, ачуыннан кызарынып-бүртенеп тик утырды.

– У?рлик хан ялчысы явыз Октуган СЃТЇР·Р»У™СЂРµ ялган, кам баба, – РґРёРґРµ СѓР» бераздан, ачуын эчкә йотып.

– Менә шул… – РґРёРґРµ кам, өзелгән сүзен ялгап, – сакалымнан тотып алды Р±Сѓ. Тарта. Авызына якын СѓРє китерде. Р?РЅРґРµ йота РґРёРї торам. Т–РёСЂРіУ™-СЃСѓРіР° РґР°, ыруыма РґР° тимә, атымны бирермен, РјРёРЅ әйтәм…

– Нинди атка атланганыең соң син, кам баба? – диде Күрән би, ачыктан-ачык мыскыл сиздергән бер тавыш белән.

– Мин, кияү, Йолдыз-кашкага атланганыем, – диде Утташ кам тыйнак кына.

– Юк! – диде Күрән би, аягына басып. – Йолдыз-кашкага синең беркайчан да атланганың юк… төшеңдә дә! Атлана да алмыйсың, син аның янына да бара алмыйсың!

– Ялгышасың, РєРёСЏТЇ, – РґРёРґРµ Утташ кам, РєРѕСЂС‹, усал РєТЇР· карашы белән Р±РёРЅРµ өтеп. – Р?Р·РіРµ эшкә тел тидереп тору ТЇР·Рµ язык! Күңелең бозык СЃРёРЅРµТЈ, РєРёСЏТЇ, шуңа РґР° эшең алга бармый.

– Монысы инде яла, – диде Күрән би.

– Мин синең белән ызгышырга килмәдем, – диде Утташ кам, урыныннан торып, эре генә. – Яңа айның дүртенче көнендә йолык туе ясарбыз. Син шуңа каршы түгелдер ич?

– Ясарбыз, – диде би, теш арасыннан сыгып.




IV


РђРєР±ТЇСЂРµ ыруының башы РљТЇСЂУ™РЅ Р±Рё белән Утташ кам туганнан туганнар РёРґРµ. Ыруда РёТЈ көчле кешеләр буларак, алар моңарчы үзара тату гына яшәделәр, каршылыклар килеп чыкса РґР°, беркайчан РґР° эшне Р·СѓСЂРіР° җибәрмәделәр, ничек С‚У™ җайларга, үзара килешергә тырыштылар. Бозылышу, чын-чынлап, ныклап бозылышу узган РєУ©Р·РґУ™РЅ башланды. Бинең өлкән хатыны У?РґРё тилчәдән үлгәч, аның урынына кемнең өлкән хатын булырга тиешлеге турында туган-тумача арасында тартыш булып алды. Ыру йоласы буенча, өлкән хатын булып Р±РёРЅРµТЈ яшькә РёТЈ өлкән хатыны, карт хатыны Каракүз калырга тиеш РёРґРµ. Каракүз РёСЃУ™ Утташ камның кызы РёРґРµ. Карт, чулак хатынын РљТЇСЂУ™РЅ Р±Рё яратмый РёРґРµ. Чулаклыгы, ямьсезлеге өстенә Каракүз бераз гына аңгырарак та РёРґРµ. Би Р°ТЈР° яшь чагында РґР° «йола буенча» гына У©Р№Р»У™РЅРіУ™РЅ РёРґРµ. Шулай СѓРє бергә торганда РґР° СѓР» аның белән «йола буенча» гына торды – аннан аның бер генә баласы РґР° булмады. Бөтен ыруда РљТЇСЂУ™РЅ Р±Рё СѓТЈ РєСѓР» булса, Утташ кам СЃСѓР» РєСѓР» РёРґРµ. РЁСѓТЈР° РєТЇСЂУ™ бары яратмаган өчен генә СѓР» аның кызын аерып та Т—РёР±У™СЂУ™ алмый, читкә РґУ™ тибәрә алмый РёРґРµ.

Шулай да Күрән би яңа өлкән хатын билгеләгәндә үзенчә эшләргә булды. Беренче тапкыр ул ыру йоласын бозды, беренче тапкыр бөтен туган-тумача алдында, бөтен ыру алдында үзенең Утташ кам белән санлашмавын күрсәтте. Өлкән хатыны итеп ул Каракүздән яшьрәк Койтым бикәне билгеләде.

Бинең өлкән хатыны булу ул мактаулы исем генә түгел иде. Бинең өлкән хатыны булу ул туктаусыз эш, кайгы, борчу дигән сүз иде. Өлкән хатын ул ашау-эчүне, өй карауны, кием-салым җитештерүне, терлек карауны, бинең бүтән хатыннарын, барлык балаларын, колларын-чураларын, кыз-кыркыннарын үз кулында тотарга тиеш иде. Катлаулы, четерекле бу эштә аңа ныклы кул да, яхшы, тиз уйлый торган баш та, ару-талу белмәс йөрәк тә кирәк иде. Бинең бетмәс-төкәнмәс көндәлек эшен, таудай эшен Койтым бикәдән башка чыннан да беркем дә башкара алачак түгел иде. Моның шулай икәнлеген Каракүз үзе дә яхшы аңлады, шуңа күрә ул өлкән хатын булу турында бернинди теләк белдермәде. Аның өлкән хатын булуын, барыннан да бигрәк, аның усал атасы теләде, Каракүз аркасында ыруда тагын да зуррак көчкә, байлыкка ия булырга тырышкан туган-тумачалары теләде.

Өлкән хатын булып Койтым бикәнең билгеләнүен белгәч, Утташ кам ачуыннан шартлый язды. Күктәге Тәңрегә, җирдәге ияләргә таянган, шуңа күрә үзенең көченә кирәгеннән артык ышанган Утташ кам ырудашларын ачыктан-ачык та, яшертен дә бигә каршы котырта башлады: аның үзе турында, Койтым бикә турында яман сүзләр сөйләде, йола бозган өчен бөтен ыруга, катауга киләчәк кыран[10 - Кыран – бәла-каза, зыян.] белән, яу белән, талау белән куркытты. Үзенә каршы коткы тараткан өчен Күрән би, теләсә, билгеле, Утташ камны бер селтәнүдә юк итә алган булыр иде. Бабасы белән бик каты ызгыштан соң ул чыннан да шулай итмәкче булды. Койтым бикә аңа икенче төрлерәк киңәш бирде, син йоланы боздың, шулай булгач, сиңа Утташ кам белән килешүдән башка юл юк, диде; моның өчен сиңа иң элек аксакаллар белән килешергә кирәк, юкса сине Утташ камның әйләндереп салуы бар, диде.

РљТЇСЂУ™РЅ Р±Рё өлкән хатынының сүзен тыңларга булды. РЈР» аксакаллар киңәше җыйды, үзенең РЅРё өчен йоланы бозарга тиеш булуын аңлатып Р±РёСЂРґРµ. Аксакаллар Р±РёРЅРµ яклап чыктылар. Утташ кам җиңелде, тик шуннан СЃРѕТЈ СѓР» үзенең киявенә каршы эшне уйлабрак, астыртынрак эшли башлады. У?ле генә Йолдыз-кашканы йолыкка соравы аның менә шул астыртын эшенең бер чагылышы РёРґРµ.

Үзенең бабасын би каравыл өеннән озата чыкты, аска төшә торган баскычкача ул аның белән янәшә атлап барды. Шулай да ул җиргә төшеп тормады, койма өстендә торып калды. Мыек чылгыйларын чәйнәп, би Утташ камның атка атлануын, иярдә буен төз тотып китеп баруын карап торды.

Менә бер җылны Р±ТЇРґУ™РЅУ™ симерсә, икенче җылны – тартар… РљУ©СЂУ™С€ әле тукталмаган. Монысында СѓР» Т—РёТЈРґРµ. Йолдыз-кашка РёРЅРґРµ СЋРє! Чыннан РґР°, ялгышмады РјРёРєУ™РЅ СѓР» йоланы бозып? РќРё отачак СѓР» бабасы белән тартышып? РљТЇСЂУ™СЃРµТЈ, берни РґУ™ отмаячак. Бүген Йолдыз-кашка, РёСЂС‚У™РіУ™ тагын башка нәрсә… РђРЅС‹ТЈ көче чиксез, турыдан-туры Р°ТЈР° каршы чыгып булмый. РќРё РґРёРіУ™РЅ СЃТЇР· Р±Сѓ? У?ллә чыннан РґР° аның каргышы төштеме? РЈР» чире, СѓР» сартлары[11 - Сарт – СЃУ™ТЇРґУ™РіУ™СЂ. Гомумән, Урта РђР·РёСЏ кешесе.]… СЃРѕТЈРіР° калган СѓР» сартлар-базарганнар[12 - Базарган – чит РёР» сатучысы.]… Нишләп уйламады СЃРѕТЈ әле СѓР» моңарчы Р±Сѓ турыда?! Йа Тәңрем, ТЇР·РµТЈ ярлыка барлык языкларны!

Утташ кам күздән югалгач та, Күрән би баганаларга салынган басмалар өстеннән койма буенча Басу-капка ягына юнәлде. Аның күңелен икеләнү корты кимерде. Аннары аның юкка-барга ачуы килә башлады. Аның кемне дә булса тотып яңаклыйсы, тибеп җибәрәсе, йә булмаса, кылыч белән башын чабып өзәсе килде. Тик койма сакчылары барысы да урыннарында иде, барысы да кораллы, тыныч, кырыс иде.

Чирек чакрым чамасы баргач, койма буендагы басмадан уң якка икенче басма аерылды. Бу басма да биек баганаларга салынган иде, тик аның янында койма гына юк иде. Күп тә үтмәде, басмалар буенча би үзенең өенә кайтып керде.

Яшь, чибәр хатыны Койтым бикәне күрү белән, аның барлык ачуы юкка чыкты. «Юк, ялгышмаганмын, – диде ул үзенә үзе, баштагы уйларына кире кайтып. – Утташ кам теләсә ни сөйләсен – көч барыбер минем кулда!»

«Шулай да этне үскетмәвең яхшы, – дип уйлады ул бераздан. – Ярар, Йолдыз-кашка ике арадагы ызгышка чик куйсын. Шуның белән тамагы тыгылсын. Тату яшәүгә ни җитә!»

Өлкән хатынына ул үзенең әлерәк кенә Утташ кам белән очрашуы турында сөйләде.

– Мин каршы түгел, – диде Койтым бикә, иренең сүзләренә артык куаныч белдермичә. – Шулай да атның иясе белән дә киңәшсәк, ничек булыр икән?

– Тотыш беләнме?! – диде би, исе китеп. – Атасы анасы белән киңәшергә аңа әле иртәрәк. Ни әйтсәләр, шуны тыңлар.

– Шулаен шулай да… – РґРёРґРµ Койтым Р±РёРєУ™ күңелсез генә. – Тугач та Йолдыз-кашканы Р°ТЈР° ТЇР·РµТЈ атадың. РЈР» аны карап үстерде. Р?РЅРґРµ килеп, берни әйтми тартып алсак, РЅРё РґРёСЏСЂ СѓР» бала? РђТЈР° РёРЅРґРµ бала РґРёРї С‚У™ булмый…

– Өйләнмәгән, димәк, бала! – диде ата кеше.

– Йола буенча шулай, чынында инде ул – җитлеккән ир, – диде Койтым бикә, бердәнбер улын яклап.




V


Язгы йолык туен кешеләр кояш көткән кебек көтеп алалар иде. Бу көнгә һәркемнең яшерен уе-теләге була. Авырулар, явыз ияләргә йолык биреп, чирдән котылу, авырлылар – баладан, языклылар языктан котылу турында уйлап юаналар иде.

Йолык туеның кайчан буласы билгеле булгач та, катау кешеләрен күңелле бер күтәренкелек биләп алды. Кешеләр бу олы көнне тиешенчә каршылау, тиешенчә озатып җибәрү өчен җыена да башладылар: өлкәннәр йолыкка биреләсе терлек-туар турында, аш-су турында кайгырттылар, яшьләр көн-төн үзара бәйге тоттылар – ук аттылар, сөңге чөйделәр, төрлечә көчләрен сынаштылар.

Р?СЂС‚У™РіУ™ туй була РґРёРіУ™РЅ РєУ©РЅРЅРµ катау кешеләре мунча керделәр, баштанаяк таза киемнәрен киенделәр – кышкы чирләрдән, языклардан, кайгылардан арыну шуннан башланды. Аннары, артыш яндырып, У©Р№ эчендәге почмакларны, абзар-кураларны төтәсләделәр, РєУ©Р·РґУ™РЅ кереп калган явыз РёСЏР»У™СЂРЅРµ куалап чыгардылар.

Р?кенче РєУ©РЅРЅРµ барлык катау кешеләре – яше-карты, тазасы-чирлесе – башка РєУ©РЅРЅУ™СЂРіУ™ караганда РёСЂС‚У™СЂУ™Рє тордылар. РљРѕСЏС€ чыкмас борын ишекләр, капкалар ачылды. Олуг Чулман аръягыннан, СЃСѓ астыннан чыгып килгән кояшның беренче яктысын кешеләр, Т—РёСЂРіУ™ яланаяк баскан килеш, йөзләрен көнчыгышка С‚У©Р±У™РіУ™РЅ килеш, елмаеп-куанып каршыладылар. Ырудашлар бер-берсен СЏТЈР° туган РєУ©РЅ белән котладылар, бер-берсенә РёР·РіРµ теләкләрен белдерделәр.

Кояш чыгу белән бер үк мәлдә дип әйтерлек, көндәлек тормыш башланганлыгын аңлатып, учакларга утлар ягылды, катауның барлык түбәләреннән күккә зәңгәр төтеннәр үрләде. Төтеннәрдән бераз гына соңарып, Басу-капка ягында да, Яр-капка ягында да быргылар уйнап җибәрде. Капкалар ягыннан килгән таныш көй тынарга да өлгермәде, катау өстендә икенче төрле тавышлар яңгырады. Басу-капкадан Яр-капкагача сузылган борма-сырма урамнан Чулман ягына – кояшка каршы атлылар төркеме бара иде.

Барлыгы алар унлап кеше иде. Барысы да алар акбүз атларга атланганнар, барысы да баштанаяк ак киемнәргә киенгәннәр иде. Аларның атларына чигүле япмалар ябылган иде. Атларның ялларына, койрыкларына, маңгай чәчләренә очлы тимер, җиз кисәкләре, бөркет каурыйлары, бүре тешләре белән аралаштырып, төрле төстәге тасмалар тагылган иде. Шулай ук җайдакларның үз киемнәре дә иске-москы чүпрәк, тимер-томыр, агач-сөяк ише нәрсәләр белән бизәлгән иде. Шунлыктан атлар да, кешеләр дә әкрен генә атлап барган уңайга чыңлаган, чылтыраган, шакылдаган тавышлар чыгаралар иде. Шушы шалтыр-шолтыр тавышларга әледән-әле дөңгер – барабан тавышлары кушыла иде.

Акбүз атларга атланган ак киемле төркемнән берничә адым алдарак, төрлечә кыланып, ихахайлап, җылап, тырнашып, юл буенча ниндидер карачкылар кыймылдый иде. Алар барысы да әшәке, сәләмә киемнәргә киенгәннәр, алар коточкыч ямьсезләр иде: берсенең авызы кыек, икенчесенең күзе сукыр, өченчесенең аягы аксак иде. Болар шулай төрлечә киендерелгән, битләренә, маңгайларына корым буялган явыз ияләр – албастылар, өрәкләр иде. Дөңгер, быргы тавышлары белән куркытып, артларыннан уклар атып, аларны Чулманга куалап алып баралар иде. Урамнарда, капка төпләрендә җыелышып торган кешеләр, бигрәк тә бала-чагалар, бу «албасты, өрәкләргә» таш, балчык кисәкләре ыргытып, каргыш сүзләре яудырып калалар иде.

Ак җайдаклар төркеменең башында озын саплы ал байрагын югары күтәреп, ыруның өлкән йолачысы Утташ кам бара иде. Ат койрыгы сыман озын, тар байракның уртасына Акбүре ыруының билгесе – ак бүре башы төшерелгән иде.

– Кайраккан! Кайраккан! Алас! Алас![13 - Кайраккан! Кайраккан! Алас! Алас! – монда: изге ияләрне олылап эндәшү сүзләре.] – дип кычкырды Утташ кам.

Аның тавышы тынар-тынмас, арттагылар, бердәмләшеп, аның соңгы сүзен күтәреп алдылар, бөтен катауны яңгыратып: «Алас!» – дип кычкырдылар. Бераз җир тын гына баргач, дөңгер, быргы тавышлары тыну белән, Утташ кам яңадан башлады:

– Ырудашлар! Уяныгыз, көн тугды! Уяныгыз, йолык туе!

Аның артыннан тагын да яшьрәк, көррәк тавышлар:

– Алас! Алас! – дип кычкырдылар.

Шушы беренче төркемнәрдән соң бераз калышып, Басу-капка яныннан икенче бер җайдаклар төркеме кузгалды. Болары барлыгы унике кеше иде. Алар барысы да, яуга чыккан сыман, баштанаяк күн, тимер киемнәргә киенгәннәр, ук-җәя белән, сөңге белән коралланганнар иде. Аларның да атларына төрле тасмалар тагылган, аларның да иң алдагысы ыру байрагын күтәреп бара иде.

Кораллы ирләр күренү белән, урамдагы кешеләр капка, койма артларына качышып беттеләр. Шул ук мәлдә дип әйтерлек, коймаларга, капкаларга, берәр багана төбендәге ташка-нигә, йә булмаса, өй түбәләренә шап та шоп уклар килеп тия башлады. Бу изге уклар иде. Өенә, каралты-курасына изге ук тигән кеше үзен өлешле итеп, бер ел буена үзен чир-чордан, талаудан, кайгы-борчудан котылган итеп саный иде.

Менә сөрәнчеләр РґУ™ узып китте. Күңелле ыгы-зыгы башланды. Р?шекләр, капкалар яңадан ачылды. Капка төпләренә, урам СЏРєРєР° байраклар чыгарып куйдылар; баганалардан баганаларга, У©Р№Р»У™СЂРґУ™РЅ У©Р№Р»У™СЂРіУ™ ыру тамгалары төшерелгән С‡ТЇРїСЂУ™РєР»У™СЂ, агач, СЃУ©СЏРє РєРёСЃУ™РєР»У™СЂРµ Р±У™Р№Р»У™РЅРіУ™РЅ баулар суздылар; ишек төпләренә, каралты-кураларга балаларны, карт-корыларны, терлек-туарны яман РєТЇР·Р»У™СЂРґУ™РЅ сакларга тиеш булган абаклар[14 - Абак – РїРѕС‚, сын.], сарыганнар[15 - Сарыган – шул СѓРє «абак»ның бер С‚У©СЂРµ.] чыгарып утырттылар.

Еракта, йөрәкләрне җилкетеп, кам бабаның:

– Уяныгыз, көн тугды! Уяныгыз, йолык туе, – дигән сүзләре яңгырап торды.




VI


Кояш су астыннан чыгып бер-ике таяк күтәрелгәндә, сөрәнчеләр, Яр-капкага җитеп, кире борылдылар. Күрән би урдасы янында аксакаллар төркеме туктап калды. Би өендәгеләр дә быргы уйнап җибәрделәр, байракларын күтәрделәр. Капка сакчылары, каерып, имән капкаларны ачтылар. Капкада би углы Тотыш күренде.

Атасы кебек ул таза, эре сөякле иде. Тик аңа караганда ул буйга тәбәнәгрәк, иңбашка киңрәк иде. Борын асты әле аның яңа гына караеп килә иде. Бүгенге көндә караңгы чырайлы булу яман саналса да, аның алсу иреннәре кысылган, матур кара кашлары җыерылган иде. Җылый-җылый аның күз төпләре кызарып беткән иде. Ул кайгылы иде, ул ачулы иде, ул ярсулы иде. Сул кулына ул яшел төстәге язгы йолык байрагын тоткан, уң кулына үзенең сөеклесе Йолдыз-кашканы җитәкләгән иде. Бүген ул туй башчысы санала иде. Аксакаллар кебек ул да бүген баштанаяк актан киенгән иде. Биленә аның көмеш аеллы киң каеш буылган, муенына көмеш чылбыр белән ыруның сакчысы – кечкенә алтын бүре башы тагылган иде.

Яшь, чибәр җегет Йолдыз-кашка белән икәүләп капкадан чыкты да, тирә-якта җыелып өлгергән кешеләрнең берсенә дә карамыйча, төп юлга төште. Углы артыннан ук капкадан Күрән би чыкты, Койтым бикә, бинең башка хатыннары, балалары, туганнары чыкты. Ыру башы белән Койтым бикәгә урам яктагы сигез аксакал кушылды. Барысы да, үзләренең урыннарын белеп, би артыннан, аксакаллар артыннан иярә бардылар. Ясанган, бизәнгән, куанып елмайган кешеләр төркеме, көчле бер агым булып, урамнан Басу-капка ягына юнәлде.

Тотыш җитәкләгән яшь айгыр искиткеч матур иде. Ул уттай янып торган җирән төстә иде. Маңгаенда аның уч төбедәй генә ак табы – йолдызы бар. Аның күкрәге киң иде, нечкә, нык аяклары озын иде. Ялт-йолт килеп, очкынланып торган күзләре зур, матур иде. Атлаганда аның аяклары җиргә дә тими шикелле иде – биюче яшь кызлар кебек, ул шундый җиңел, шундый матур атлый иде. Бүген аны кыз куенына керәсе кияүдән дә болайрак төзәндергәннәр иде. Өстенә аның ука белән матур итеп каелган күк төстәге зур япма салганнар. Япманың чит-читләреннән көмешләнгән ал, кызыл, сары чуклар асылынып тора. Япма өстенә сырлап, бизәп эшләнгән кечкенә, җиңел генә ияр салынган иде. Яллары, койрыгы аның матур итеп таралган, бизәлгән иде.

Барлык кешенең күзе бары Йолдыз-кашкада гына булды. Алар, аңа сокланудан бигрәк, куркып, аптырап карадылар. Күрән бинең мактанычы, яшь Тотышның куанычы булган атаклы чаптарның бүген менә йолык туенда чалыначагына беркемнең дә ышанасы килмәде. Бу ничектер башка сыймый торган, аңлап булмый торган нәрсә булып тоелды. Тик шулай да бу турыда беркем дә ачыктан-ачык әйтергә батырчылык итмәде.

Тотыш белән янәшә атлаган Йолдыз-кашка Басу-капкага җитәргә йөз адым чамасы калгач, капка сакчылары, туйны каршылап, быргы уйнадылар, дөңгер кактылар. Шыгырдап авыр капкалар ачылды, аркан белән күтәртеп куелган күперләр төшә башлады. Кырлар-басулар иркенлеген тоеп, Йолдыз-кашка кинәт тынычсызлана башлады: башын югары күтәргән килеш, борын тишекләрен киереп, язгы җил белән басудан килгән исерткеч исләрне иснәде, бөтен катауны яңгыратып, күкрәк түреннән ургылып чыккан бер куанычлы тавыш белән кешнәп җибәрде. Дөп-дөп атлап күпердән чыкканда, ул чын-чынлап ярсый башлады: авызлыгын чәйнәде, әйдә чабабыз дигән сыман, йомшак иреннәре белән яшь җегетнең иңбашына төртеп-төртеп алды, тартылды, колакларын шомрайтты.

Сөекле чаптарын кызганудан Тотышның күзләренә яшьләр килде. В«У?ллә качабызмы РёРєУ™ТЇР»У™Рї?В» – РґРёРґРµ СѓР», күңеленнән айгырга эндәшеп. Кем тота аларны РјРѕРЅРґР°? Кем куып Т—РёС‚У™СЂ аларны? Беркем РґУ™! Качарга РґР° РєРёС‚У™СЂРіУ™ күршеләргә, Биар иленә. Р™У™ булмаса, урманга кереп яшеренергә. РЇС€У™СЂРіУ™ шунда Йолдыз-кашка белән үлгәнче бергәләп…

«Качыйк! Качыйк!В» РґРёРґРµ Йолдыз-кашка, юеш ирене белән аның битенә үрелеп. У?ллә СЃРѕТЈ СѓР» аны шулай үпмәкче булды РјРёРєУ™РЅ? Озакламый үзенең РўУ™ТЈСЂРµ каршысына китәчәген аңлап, әллә шулай саубуллашырга теләде РјРёРєУ™РЅ СЃРѕТЈ СѓР»? Атлар, этләр, барлык терлекләр, киекләр РЅРё буласын алдан белеп, аңлап торалар РґРё РёС‡. РўРёРє аларның әйтергә телләре генә СЋРє.

Алар артыннан, ябырылып, аларның үкчәләренә басып, меңләгән кешеләр, атлар килде. Колак төбендә генә шаулаган, кычкырган, көлешкән тавышлар ишетелеп барды. Бизәнгән, шау-шулы, куанычлы кешеләр төркеме, сабадан сыгып чыгарылган әйрән төсле, Басу-капка аша, күпер аша киң яланга агылдылар да агылдылар.




VII


Күпердән чыгып, бер чакрым чамасы баргач, төркем сулга борылды, сөзәк сырт өстеннән түбән төшә башлады. Баштарак сирәк-мирәк куаклар арасыннан сузылган, ары таба куе урман арасына барып кергән иске киң юл кешеләрне озакламый зур гына аланга китереп чыгарды. Көньякка таба авышрак булган бу аланның як-ягында, сакчылар кебек булып, төз, биек чыршылар, каеннар, усаклар калкып утыра иде. Тирә-якта язгы кояш исе, яңа җир, яңа чирәм исе аңкый иде. Монда үзенә бертөрле җиңеллек, иркенлек сизелә иде.

Аланның тач уртасында ялгыз нарат, бу тирәдә бердәнбер нарат үсеп утыра иде. Якындагы чыршы-усаклар белән чагыштырганда, ул төз дә, биек тә түгел иде. Аның кәкре-бөкре кызгылт ботаклары ниндидер куллар сыман булып, бер-берсе белән аралашып беткән иде. Төптән ул бик юан иде, чатыр сыман җәелгән ябалдашы шундый киң иде, – яңгыр яуганда аның астына күпме генә кеше кереп утырса да, ул аларның барысын да сыйдыра алыр сыман иде. Кәүсәсенең җиргә якын төшенә аның җир астыннан, бүртеп-кабарып, көчле тамырлар килеп тоташа иде – җиргә нык берегеп утырганлыгы аның әллә каян күренеп тора иде. Бу искиткеч нык, юан наратны, карт, олы наратны әйтерсең бернинди җил-давыл да, бернинди күк күкрәүләр дә, җир тетрәүләр дә урыннарыннан кузгатырлык түгел иде.

Тик нишләптер бу наратның яшел ылысларында, кызгылт шома ботакларында, агарып, терлек сөякләре күренгәли иде. Язгы кояшта күзләрне чагылдырган, шомарып беткән шундый ук сөякләр, кыл-йон кисәкләре тирә-якта җир өстендә дә аунап ята иде. Яшел чирәм белән капланган җирнең битендә, зур-зур яралар булып, кара тап булып, иске учак эзләре, чокырлар, кара күмергә әйләнгән агач башлары күренә иде.

Куе урман эчендәге бу алан Акбүре ыруының көләүлеге иде, көләүлек уртасындагы ялгыз нарат Акбүре ыруының табына торган изге нараты иде. Монда йолык урыны иде. Ыруның барлык язгы-җәйге, көзге туйлары шушында уздырыла иде.

Уйнап-көлеп, җырлар җырлап, шау-шу килеп, кешеләр РёР·РіРµ аланга җыела тордылар, У©Рµ-У©Рµ белән үзләренең ата-бабадан килгән билгеле урыннарына тарала тордылар. Атланып килгән, җигеп килгән атларны, туарып, тышаулап, утарга җибәрделәр. Арбаларны, РёР·РіРµ нараттан билгеле бер ара калдырып, ялан уртасына Р±РѕТ—СЂР° сыман тезеп чыктылар. Ялгыз нарат боҗраның уртасында калды. Р?Р·РіРµ С‚ТЇРіУ™СЂУ™РєРєУ™ керү-чыгу өчен РёРєРµ якта РёРєРµ капка калдырылды. Капкалар янына, катаудагы кебек, сакчылар куелды. РЁСѓРЅРґР° СѓРє байраклар кадалды. Р?Р·РіРµ С‚ТЇРіУ™СЂУ™РєРЅРµТЈ эченә ТЇР·Р»У™СЂРµ белән алып килгән сыннарны утыртып куйдылар. Арбадан арбага чуклы баулар эленде.

Коллар, чуралар арбалардан ачы бал, Р±СѓР·Р° тулы чүлмәкләр, чапчаклар[16 - Чапчак – агач РєРёСЃРјУ™РєРЅРµТЈ (мичкәнең) бер С‚У©СЂРµ.] алдылар, С‚У©СЂРіУ™РєР»У™СЂРЅРµ бушаттылар. Р?СЂР»У™СЂ урманга утынга кереп киттеләр, хатыннар, РёСЃРєРµ урыннарга учаклар ягып, казан асарга тотындылар. Сугымчылар пычак кайрады, аксакаллар Утташ кам җитәкчелегендә РёР·РіРµ С‚ТЇРіУ™СЂУ™РєС‚У™ РјУ™С€ килделәр.

Р?Р·РіРµ Р±РѕТ—СЂР° эчендәге учакларга СѓС‚ кабынып, РєТЇРєРєУ™ Р·У™ТЈРіУ™СЂ төтен күтәрелү белән, аландагы шау-шу РєРёРЅУ™С‚ тынып калды. Кешеләр, эшләрен ташлап, арбалар янына җыелдылар. Алданрак өлгергәннәр арбаларга менеп басты, кайберләре атларга атланды, яшьләр, бала-чага агач башларына ТЇСЂРјУ™Р»У™РґРµ.

Менә җил-давыл чыккан сыман, кинәт кенә дөңгер каккан, һай-һулап кычкырган тавышлар яңгырап китте. Кешеләр, тыннарын кысып, меңләгән күзләр белән изге нарат ягына текәлделәр.

Йолык кылу башланганны белдергән тавыш – кинәт купкан шау-шу – шулай ук кинәт кенә тынып калды. Ыру башы Күрән би, атыннан төшмичә генә, ырудашларын быелгы яз белән, җылы кояш белән котлады, аннары, изге нарат ботаклары аша күккә карап, Тәңрегә үзенең теләкләрен юллады. Тәңредән ул быелгы язның, җәйнең Акбүре ыруы өчен игелекле булуын, чир-чорларның юкка чыгуын, терлек-туарның көрлеген, игеннәрнең уңуын, үз кешеләренең бай, көләч булуын теләде. Күрән бидән соң Утташ кам келәү әйтте. Ул Тәңрегә ырудашларының аерым-аерым ялынычларын юллады.

РЁСѓР» чакны көнчыгыш капка ягында ниндидер шау-шу купты. Кешеләр барысы РґР° шул СЏРєРєР° борылып карадылар. Кылычларын баш өстендә селтәп, капкадан СѓРЅРёРєРµ җәяүле РёСЂ йөгереп керде. Алар барысы РґР° яшьләр, тазалар РёРґРµ. Бик каты ярсыган-ачуланган шикелле кыланып, алар РёР·РіРµ нарат янына йөгереп килделәр РґУ™ наратны бар яктан РґР° уратып алдылар. Р?Р·РіРµ аланны яңгыратып, бөтенесе беравыздан «Алас! Алас!В» РґРёРї кычкыра-кычкыра, алар РєТЇР·РіУ™ күренмәгән явыз РёСЏР»У™СЂРЅРµ кылыч белән туракларга тотындылар. Шуннан СЃРѕТЈ тиз генә РєРёСЂРµ чигенделәр. Чигенгәч, алар, киек эзәрлекләгән сыман, ярым иелеп, СЏРє-СЏРєРєР° ялт-йолт каранып, наратны бер-РёРєРµ кат әйләнеп чыктылар РґР° РёСЃРєУ™СЂРјУ™СЃС‚У™РЅ Т—РёСЂРіУ™ капландылар. РЁСѓР» СѓРє мәлдә, аларның баш өстеннән очып, каяндыр нарат төбенә ак каурыйлы уклар килеп төште. Шундый СѓРє уклар, сызгырып, бер-берсенең юлын кисеп, баш өстеннән РґУ™ очып киттеләр. Бу укларны көнбатыш капкадан килеп кергән РёСЂР»У™СЂ атты. Алар РґР° бердәм тавыш белән, урман яңгыратып: «Алас! Алас!В» – РґРёРї кычкырдылар.

Кылычлы, уклы ирләрдән соң изге түгәрәккә сөңгечеләр килеп керде. Сөңгечеләр айналарны кадый-кадый күздән югалырга да өлгермәделәр, ике як капкадан утчылар килеп кергәне күренде. Кулларына алар янып, төтәсләп торган артыш, миләш, юкә, шомырт агачлары тотканнар иде. Утлы агачларын кылыч сыман баш өстендә селтәп, сөңге белән кадаган сыман уңга-сулга төртеп-айкап, утчылар да изге түгәрәктә әйләнеп йөрделәр. Ул арада кылычлы, калканлы ирләр яңадан түгәрәк эченә килеп керделәр, яңадан күкрәк киереп кычкырып җибәрделәр. Аларны тагын укчылар, сөңгечеләр, утчылар алыштырды.

Шулай итеп, У?рлик ханның У™С€У™РєРµ ялчыларын РёРєРµ тапкыр турап атып, чәнчеп чыккач, үләксәләрен яндырып, төтен белән бергә РєТЇРєРєУ™ очыргач, РёР·РіРµ нарат СЏРЅС‹ тулысынча арыкланып[17 - Арыклану – сафлану, тазару.] калды. Р?Р·РіРµ Т—РёСЂРіУ™, арык Т—РёСЂРіУ™, кулга-РєСѓР» тотынышып, елмаеп, яшь, чибәр кызлар керде. Өсләренә алар төрле С‚У©СЃС‚У™РіРµ җиңел күлмәкләр РєРёРіУ™РЅРЅУ™СЂ РёРґРµ. Муеннарына, тал бөреләреннән тезеп, сыргалар такканнар, чәчләренә, күлмәкләренә төрле С‚У©СЃС‚У™РіРµ С‡У™С‡У™РєР»У™СЂ кадаганнар РёРґРµ. Алар барысы РґР° яланаяк РёРґРµ. Бу яшь кызлар, ышану буенча, СЏР· килүен белдерәләр РёРґРµ.

Менә алар, боҗра булып, изге наратны әйләндереп алдылар да, күктәге Тәңрене, кояшны, җирдәге тереклекне мактап, җыр башлап җибәрделәр. Аларга бөтен алан кушылды. Йөзләрчә, меңнәрчә күкрәкләрдән чыккан куанычлы җыр тавышы шундый көчле булды – бөтен тирә-як, давыл чыккандагы сыман, күкрәп, гүләп торды.

…Р?Р»-РєУ©РЅ Р±РёСЂРіУ™РЅ Тәңребезгә
Атак[18 - Атак – дан.]! Атак!
Җир-суларга, урманнарга
Атак! Атак!
Р?Р»-көнемә, ыруыма –
Акбүрегә
Атак! Атак!




VIII


РљТЇРјУ™Рє җыр тавышы тынуга, колакларны тондырып, аланның төрле җирендә унлап быргы чинап Т—РёР±У™СЂРґРµ. Көнчыгыш капкадан Тотыш углан, Т—РёС‚У™РєР»У™Рї, СЏРє-СЏРєРєР° ыргылган Йолдыз-кашканы алып керде. Яшь кызлар өсләренә СЃСѓ СЃРёРїРєУ™РЅРґУ™Р№ таралып беттеләр. РљТЇСЂУ™РЅ Р±Рё белән Койтым Р±РёРєУ™ РґУ™ читкәрәк тайпылды. Р?Р·РіРµ нарат янында бары тик Утташ кам РґР°, аксакаллар гына торып калды.

Аксакаллар, йөзләре белән кояшка таба борылып, изге нарат ботаклары аша күккә карап, йолык келәве әйттеләр.

Күккә, куе булып, ургылып, аксыл-зәңгәр төтен күтәрелде. Яшь айгыр төтен эчендә күмелеп калды. Беразга тынып торган быргылар, дөңгерләр яңадан ярсып чинарга, дөпелдәргә тотындылар. Ул арада ирләр Йолдыз-кашканың алгы аякларына бәйләнгән арканны берьюлы тартып җибәрделәр. Йолдыз-кашка гөрселдәп җиргә ауды. Тик дөңгер, быргы тавышлары арасында аның гөрселдәве дә, пошкыруы, мышнавы, гыжлавы да беркемгә ишетелмәде – җирдәге кешеләргә дә, күктәге ияләргә дә ишетелмәде.

Атны тунадылар. Сөякләренә пычак Р№У©Р·Рµ тидермичә, итен иткә, сөяген СЃУ©СЏРєРєУ™ аердылар. Р?тне тигез итеп ыруның барлык өйләренә өләштеләр. Үзләренә тигән РєРёСЃУ™РєР»У™СЂРЅРµ сак кына тотып, пешекчеләр ТЇР· учакларына ашыктылар. Алар аны, тимер шешкә кидереп, утта кыздырачаклар, аннары ТЇР· өйләрендәге барлык кешеләргә бүлгәләп, таратып чыгачаклар. Р?Р·РіРµ аланга килгән бер генә кеше РґУ™ йолык итеннән авыз итми калмаячак.

Йолык кылынган Йолдыз-кашканы итеннән-тиресеннән, эчәк-бавырыннан арындыргач, шәрә сөлтәрне ипләп кенә аягына бастырдылар, ычкынырга гына торган сөякләрен бер-берсенә бәйләп куйдылар. Шуннан соң тирене яңадан сөлтәргә кидерделәр, эченә коры ут-үлән тутырдылар. Тирене тектеләр, атның башыннан, биленнән нечкә кыл-аркан белән нарат ботакларына тарттырып куйдылар. Шулай итеп, Йолдыз-кашка яңадан элекке төсенә керде, бары тик аның күзләре генә сүнеп калган иде дә, торышында элеккечә тереклек, омтылыш, кайнарлык кына сизелми иде.

Бу эшләрнең барысын да аксакаллар башкарды. Алар үзара берни сөйләшмәделәр, бер-берсенә берәр нәрсә әйтергә кирәк булса, бары ымлап кына күрсәттеләр. Алар бик тиз, бик җитез кыландылар. Утташ кам, читтәге явыз ияләрне куркытып, бертуктаусыз аксакаллар тирәсендә йөренеп торды, дөңгер какты, кычкырды, әле уңга, әле сулга карап, әле кинәт артына борылып, бары үзенә генә күренгән явыз ияләргә каргышлар яудырды.

Йолдыз-кашкадан соң ике карт үгезне, аннары унлап тәкәне чалдылар. Аларны да шулай ук тунадылар, итен, эчен алдылар, сөлтәрләренә тиреләрен кидереп, тегеп куйдылар. Тик аларның карачкыларын барысын да нарат төбенә түгел, аланның төрле почмакларына утыртып чыктылар. Йолдыз-кашка янына бары бер үгез дә бер тәкә карачкысы гына куелды.

Күч – гаилә, өй.

Күп тә үтмәде, дөрләп янган учакларда итләр пешеп чыкты. Кисмәкләр, чүлмәкләр ачылды. Кояш яктысында балкып яткан киң аланда күңелле шау-шу әз генә дә тукталып тормады.

Р?С‚ РёСЃРµ, кан РёСЃРµ сизеп, С‚ТЇР±У™ өстендә болыттай булып каргалар, козгыннар очып Р№У©СЂРґРµ, якында гына, агачлар арасында, күзләрен уттай яндырып, тешләрен ыржайтып, ач бүреләр посып яттылар.

Язгы кояш кичкә авышу белән, тамаклары карлыгып беткән кешеләр кайтырга җыена башладылар. Коллар, чуралар тышаулы атларны алып килделәр, җигеләсен җиктеләр, иярлисен иярләделәр. Байракларның, сыннарның беришен монда калдырдылар, беришен үзләре белән алдылар.

Кайтканда да ыру башы үзенең йөз кешелек күче белән иң алдан кузгалды. Башкалар әкренләп-әкренләп алар артыннан иярә бардылар.

Сырт өстенә менеп, туры катауга илтә торган ачык юлга чыккач, Күрән би, үзенең өлкән хатынын алдан җибәреп, үзе читкә чыкты, арттарак калды. Юл читендә туктап торган килеш, ул кешеләрне күздән кичерде.

– Тотыш СЋРє, – РґРёРґРµ РљТЇСЂУ™РЅ Р±Рё, Койтым Р±РёРєУ™РЅРµ куып җитеп. – Төштән СЃРѕТЈ РјРёРЅ аны күрмәдем. Р?СЃС‚У™РЅ чыккан.

– Мин күрдем, – диде бикә, пышылдап. – Ул өйгә кайтып китте. Аягыма су үтте, туңам, диде.

– Туңгандыр! – диде би.

– Аңа да ачуланып булмый инде, – диде ана кеше, улын яклап.

– Ярар, бетте! У?йттем РёСЃУ™ кайттым! Шайтан колагы саңгырау булсын! – РґРёРґРµ Р±Рё, ачулы пышылдап.

– Аларның күзләре дә бар шул, – диде Койтым бикә.

– Капка каравылчысын үзең җайларсың. Мин берни белмим! – диде би, кырт кисеп.

Атасы белән анасы үзе турында шулай борчылып кайтканда, Тотыш изге алан янындагы тәбәнәк чыршы астында утыра иде. Яу чабарга җыенган ир кебек, кулына ул алдан монда яшереп куелган сөңгесен, калканын тоткан иде. Шунда ук агулы уклар белән тулы ике садак, җәя ята иде. Башына ул тимер алпак, өстенә күбә кигән иде. Ул чыннан да монда орышка дип килгән иде. Түземсезлек белән ул кешеләрнең тизрәк изге аланнан китеп бетүләрен көтә иде.




IX


Р?кенче РєУ©РЅРЅРµ, таң атар-атмас борын, РљТЇСЂУ™РЅ Р±РёРЅРµТЈ капка төбенә Утташ кам килеп җитте. РЈР» чамадан тыш ачулы РёРґРµ. Үзен капкадан кертергә теләмәгән сакчыларга СѓР» ачулы СЃТЇР·Р»У™СЂ әйтте. Сакчылар Р°ТЈР° Р±РёРЅРµТЈ йокыдан уянганын РєУ©С‚У™СЂРіУ™ куштылар. Утташ кам теләсә РґУ™, теләмәсә РґУ™ РєУ©С‚У™СЂРіУ™ тиеш булды.

Би аны үзенең ак өендә каршы алды.

– Нишләп бик иртә? Бер-бер эш чыктымы әллә? – диде ул, бабасының таң тишегеннән килеп җитүен ошатмыйча.

– Чыкты, кияү! – диде Утташ кам, ачуыннан бүреген салырга да онытып.

Аның болай сөйләшүе, җимерелгән йөзе бинең күңелендә йокымсырап яткан кире тойгыларын уятты.

– Син бик тупас күренәсең, кам баба, – диде ул коры гына, урынына утырып. – Сал башыңны, утыр, сөйлә.

Утташ кам башындагы бүреген тартып алды да күрсәтелгән урынга терәлгәндәй итте.

– Эш чыкты, би… РєРёСЏТЇ! – РґРёРї кычкырды СѓР» чәрелдек тавыш белән. – Ниндидер явызлар РёР·РіРµ наратны… бөтен ыругның РёР·РіРµ сакчысын, яклаучысын мыскыллаганнар! РўУ™ТЇР±У™! РўУ™ТЇР±У™! Р?Р·РіРµ Аланны бозганнар, Р±Рё! Р?Р·РіРµ Кайракканның йөзенә төкергәннәр! РўУ™ТЇР±У™! РўУ™ТЇР±У™!

– Кемнәр?! Кайчан?! – диде би, коты алынып.

– Кемнәр, имеш! – дип чәрелдәде Утташ кам, күз яшьләренә буылып, бизгәк тоткандагы сыман калтыранып. – Килмешәк Койтым кырнакның игелексез Тотышыннан башка кемнең шуңа кулы барсын?!

Би ап-ак булды. Шуннан соң ул бурлаттай кызарынды, еш-еш тын алып, йокысы качып бетмәгән усал күзләреннән куркыныч очкыннар чәчрәтеп, урыныннан торды да җөнтәс шәрә кулын ашыкмыйча гына алга сузды, бабасының сакалыннан учлап тотты.

– Аңлатыбрак сөйлә! – диде ул.

Өлкән камның тары бөртегедәй елтыр күзләре чәчрәп чыгардай булып акаеп калды. Кайнарлыгы, ачуы-ярсуы шундук юкка чыкты, бөтен явызлыгы, бергә җыелып, кинәт каядыр эчкә төшеп китте. Теле тотлыгып, беравык эндәшә алмый торгач, ул, этенә-төртенә:

– Б-б-бүген иртән б-б-барсам… – диде.

– Шуннан? – диде би, аның сакалын ычкындыргандай итеп.

– Ш-шуннан… – РґРёРґРµ Утташ кам. – Р?Р·-Р·РіРµ нарат төбендә… С‡-С‡-С‡ТЇРјУ™Р»У™ РґРёСЃУ™ТЈ, С‡-С‡ТЇРјУ™Р»У™ түгел… Сѓ-утын РґРёСЃУ™ТЈ, утын түгел… Йа Тәңрем! Үле бүреләр өелеп ята! Кайсын СѓРє белән, кайсын кылыч, СЃУ©ТЈРіРµ белән… Унлап-унбишләп! Р‘ТЇСЂРµ каны койганнар! Р?Р·РіРµ Т—РёСЂРіУ™, РёР·РіРµ нараткаебызга… Р±ТЇСЂРµ каны койганнар!

Утташ кам, сакалы ычкынгангамы, изге наратны кызганыпмы, кычкырып җылап җибәрде.

Күрән би, яшен суккан кебек, телсез-өнсез калды: бу чыннан да коточкыч иде, бу чыннан да беркайчан да булмаган, була алмастай яман бер эш иде.

– Арлар түгел микән? – диде ул, аптырап, бабасының җирәнгеч йөзенә карамаска тырышып.

– Язык! Язык! – дип такмаклады Утташ кам, тынычлана алмыйча. – Башы аягы астына гына килсен! Кулы корысын! Күзе чыксын! Йөргән җирендә җир йотсын!

– Кемне каргавыңны әйтеп карга, – диде би, кашларын җыерып.

– Тотыштан башка… – диде кире беткән кам, үксеп.

Күрән би ике куллап бабасының иңбашларыннан кысып тотты да, күзләренә карап:

– Күрдеңме? – диде әкрен генә.

«Юк» дигәнне аңлатып, Утташ кам башын чайкады.

– Күрүчеләр булганмы? – диде би.

– Юк, – диде кам, мыгырданып.

Күрән би җиңел сулап куйды, маңгаена бәреп чыккан тир бөрчекләрен кулы белән сыпырды да Утташ камнан читкәрәк китте, кинәт авырта башлаган эчен тотып, йөзен чытып, кояш яктысы төшкән төннек аша беравык тышка карап торгандай итте. Шуннан соң ул яңадан Утташ кам янына килде.

– Бу турыда беркемгә лыгырдыйсы булма! – диде ул, боерып, янап.

Монда килгәндә, Утташ кам бине чын-чынлап өркетә алырмын дип уйлаган иде. Бинең бу кыланышы аның уйларын үзгәртеп җибәрде. Ул инде изге нарат турында да, үтерелгән бүреләр турында да уйламады, ул бары үзенең мыскыллануы турында гына уйлады. Бинең яңадан үзенә якынлашуын күреп, ул:

– Кычкырам! Сөрән салам! – диде, ишеккә ташланып.

Күрән би аның артыннан ыргылды, ишек бавын кулыннан йолкып алды да үзен идән уртасына төртеп җибәрде.

– Син… белексез! – РґРёРґРµ СѓР», төкерекләрен чәчеп. – РЎРёРЅ минем Йолдыз-кашкамны алдың – каршы килмәдем. Р?РЅРґРµ минем углыма теш кайрыйсыңмы?! РњРёРЅ СЃРёТЈР° углымны чалырга СЋР» куймам! У?ллә СЃРёРЅ ТЇР·РµТЈ кыргансыңдыр СѓР» бүреләрне… юрамалый… каян белим РјРёРЅ аны!

– А Тәңрем! А кояш! – диде Утташ кам, кулларын югары күтәреп.

– Бар, кычкыр! – диде би. – Синең миңа аяк чалырга маташуыңны ырудашлар белмиме әллә? Мин әйтермен, миннән, Койтым бикәдән үч алмакчы булып, үзе үтерткән, диярмен. Бар, ник кычкырмыйсың?! Шунда ук, муеныңа элмәк салып, агач башына асып куярга боерырмын. Бар-бар, кам баба, бар, сөрән сал!

– Юк, болай булгач салмыйм, кияү! – диде Утташ кам, өзелеп чыкмады микән дигән сыман, сакалын сыйпап. – Шулай да куркыттым дип уйлама.

– Р?згелек, турылык СЌР·Р»У™Рї Р№У©СЂРё, имеш! – РґРёРґРµ Р±Рё, кызганнан-кыза барып. – Ыру кайгысын кайгыртып Р№У©СЂРё, имеш, үле бүреләр РєТЇСЂРіУ™РЅ РґУ™, РґУ©РЅСЊСЏРЅС‹ТЈ астын У©СЃРєУ™ әйләндерергә РґУ™ РєТЇРї сорамас! Ыруда кем коткы тарата – СЃРёРЅ! Кем башбаштакланып Р№У©СЂРё – СЃРёРЅ!

– Язык, язык! Тел тидермә, язык! – диде кам, мыгырданып.

Башка чакта Күрән бине юашландыра торган, куркыта-өркетә торган сүзләр аңа бөтенләй көчсез тоелды. Камның мыгырдануын ул колагына да элмәде.

– Мин инде языктан арындым, – диде ул, әз генә дә исе китмичә. – Кирәк булса, тагын арынырмын.

– Тотышның бүреләрне үтергәнен мин күрмәдем, башкалар да күрмәгән, – диде Утташ кам да, би эзенә төшеп, тышкы бер тынычлык белән. – Шулай да мин шикләнмим, би, ул үтергән! Анда аның уклары ята. Мин барысын да беләм, кияү! Төштән соң аның келәүлектән китүен дә беләм, кичә кич өендә булмавын да беләм. Синең углың башкисәр булып үсә. Йолаларга төкереп карый. Йола бозып язык ясыйсың да, языгымны йолып, тынычландым дип уйлыйсың. Ялгышасың, би! Ыруның иминлеге, тынычлыгы синең көчеңә генә таянмый, ыруны ата-баба йоласы тота. Кешеләр арасында мин түгел, син коткы таратасың, син башбаштаклык эшлисең. Агач башында мин түгел, синең углың асылынып торыр, кияү! Углыңны алып калырга тырышсаң, Тәңре синең үзеңне чакыртып алудан да тартынмас.

– Җитәр! – диде би.

– Җитмәс! – диде кам, кире чигенеп. – Ата-баба йоласы, ата-баба түрәсе барлык кеше өчен бер… бигә дә, чурага да…

Күрән би йомарланган йодрыгын Утташ камның борын төбенә китерде.

– Менә күрәсеңме… берме бармаклар? – диде. – Шуларны тигезлә, аннары бер булыр.

Кияү белән бабай, ыру башы белән кам шулай әйтештеләр, әйтештеләр дә кинәт тынып калдылар. Утташ камның күз алдында әйтерсең яктылык чаткысы кабынып китте. Болай ачыктан-ачык талашып, бозылышып берни кыра алмаячагын ул бер тапкыр аңларга тиеш булды. Утны ничек тә астанрак йөртергә кирәк иде.

– Синеке көч! – диде ул, уфтанган булып. – Тәңре каргышыннан курыкмаган булсам, мин монда килеп тә йөрмәгән булырыем.

– Кеше-кара күргәнче аларны юк итәргә кирәк, бабай, – диде би дә, юашланып.

– Шулай итәрбез, кияү, – диде Утташ кам.

Кешеләр торып йөренә башлаганчы РґРёРї, ашыгып, РљТЇСЂУ™РЅ Р±Рё белән Утташ кам РёРєРµ колны алдылар РґР° келәүлеккә киттеләр. Р?Р·РіРµ нарат төбендә чыннан РґР°, таудай булып, Р±ТЇСЂРµ ТЇР»У™РєСЃУ™Р»У™СЂРµ өелеп ята РёРґРµ. РЁСѓРЅРґР° СѓРє, наратның икенче ягында, берни булмагандай, Йолдыз-кашка басып тора РёРґРµ. Аландагы үгез, С‚У™РєУ™ карачкыларының барысы РґР° ботарланып, теткәләнеп беткән РёРґРµ. Бу, билгеле, РёР·РіРµ бүреләрнең генә эше түгел, РјРѕРЅРґР° тагын РёР·РіРµ булмаган РёРєРµ аяклы бүренең РґУ™ Р±РёРє каты эшләгәне күренеп тора РёРґРµ. РЈР» РёРєРµ аяклы бүренең кем булуы турында күңеленнән У™Р· генә РґУ™ шикләнмәсә РґУ™, РљТЇСЂУ™РЅ Р±Рё, ТЇР»У™РєСЃУ™Р»У™СЂРЅРµ РєТЇСЂРіУ™С‡, ах-вах килде.

– Кемнең йөрәге җиткән моңа?! – диде ул, шаккатып. – Ничек җир күтәрә ул кешене?! Тәңрем, кичер аны бу языгы өчен!

Коллар бүре үләксәләрен, шулай ук барлык карачкыларның сөяк-санакларын урман арасындагы тирән чокырга илтеп ташладылар. Берәрсе ялгыш күрә-нитә күрмәсен дип, Күрән би үләксәләргә ут төртергә кушты.

Өенә ул бик күңелсезләнеп кайтты. Кайткач та ул Койтым бикә белән Тотыш угланны үз янына чакыртты.

– Кем эше булыр икән бу? – диде ул авыр гына, изге аланда күргәннәрен сөйләгәч.

– Мин! – диде Тотыш, өй эчен яңгыратып.

Ул алай кычкырып та әйтмәде бугай әйтүен, шулай да ата белән анага аның бу «мин» дигәне күк күкрәве сыман булып ишетелде. Койтым бикә чак-чак кына артына аумады. Күрән би тораташтай катты да калды.

– Син… Син… – диде ул, тотлыгып. – Беләсеңме шуны: бөтен ыруга… атаңа-анаңа каргышы төшәр!..

Кинәт ишек ачылып китте, күзе-башы акайган яшь сакчы, тамак ярып:

– Сөенче! – дип кычкырып җибәрде. – Киләләр! Каеклар килә!




РҐ


Үргә таба әкрен генә кыймылдап, унлап-унбишләп каек килә иде. Аларның кем каеклары икәнлеген әле бик үк аерырлык та түгел иде. Шулай да ни генә булмасын, алар киләләр иде! Астан – Болгар ягыннан, Хазар ягыннан, кояшлы Хәрәземнән, йә булмаса, ерак Румнан, Багдад якларыннан киләләр иде!

Каекларның килүе турындагы хәбәр тиз арада бөтен катауга таралды. Кешеләр, ашыгып, Яр-капкага агылдылар, ябырылып, койма өстенә менделәр, манара башларына үрмәләделәр, текмә араларына кысылдылар. Койма сакчылары кешеләрне әле бер җирдән, әле икенче җирдән кудылар, шулай да артык усаллык та күрсәтмәделәр – катауга ерактан каеклар килүе Күрән би өчен генә түгел, башкалар өчен дә зур куаныч иде.

Би РґУ™, Р±РёРєУ™ РґУ™ шундук терелеп киткәндәй булдылар. Бүреләр кайгысы, Тотыш кайгысы онытылды, бөтен катауны, бөтен У©Р№ эчен көндезге кояштай якты куаныч Р±РёР»У™Рї алды. У?Р№Рµ, РєРёР»У™Р»У™СЂ, соңлап булса РґР° РєРёР»У™Р»У™СЂ. РЎРѕТЈ булса РґР° СѓТЈ булсын… Төкле аяклары белән!

Күрән би үзенең өлкән углы, каравыл башы Акбогага төтен үрләтергә, икенче углы – субашы[19 - Субашы – гаскәр башлыгы.] Котанга ун каек, йөз ир белән кунакларга каршы китәргә боерды. Текә яр өстенә, коймага кушып салынган манаралардан тиз арада зәңгәр төтен күтәрелде. Яр-капканы ачып җибәрделәр. Яр битенең куен сыман уйдыкланып торган җирендәге баганалар өстенә авыр күпер сузылып ятты. Юан баганалар яныннан башланып, аска таба озын, текә баскыч сузыла иде. Котанның юлдашлары, иңбашларына ишкәкләр күтәреп, йөгергәләп, бер-бер артлы тар баскычтан төшә башладылар. Аста, Чулман яры буенда, киң генә коры җир кисәге бар иде. Монда катауның тамгасы – каеклар, көймәләр, улаклар туктый торган корылмасы урнашкан иде. Тамга янында, Чулман дулкыннарында чайкалып, Күрән бинең йөзләп каегы, көймәләре-улаклары тора иде. Шунда ук балыкчылар, бала-чагалар ыгы-зыгы киләләр иде.

Күрән би ишкәкчеләрнең яр астына төшеп җитүләрен, каекларга төялеп, кузгалып китүләрен өстән карап торды да өенә таба кузгалды – кунакларны тиешенчә каршылау өчен җыена башларга кирәк иде.

Кояш төшлеккә күтәрелеп җиткәндә, ерактан килүче җилкәнле каеклар да, аларны каршыларга китүчеләр дә катауга килеп җитә яздылар. Кунаклар, бер җепкә тагылгандай, бер-бер артлы тезелеп киләләр иде. Акбүреләрнең каеклары, кунакларның артына да, алдына да төшеп, шулай ук тезелеп, тигез ара саклап киләләр иде.

Менә озын ишкәкләрнең салмак кына күтәрелеп төшүе, җилкәннәр, байраклар, байраклардагы билгеләр аермачык күренә башлады. Күрән би, күзләрен кыскалап, аларның кемнәр икәнлеген чамаларга тырышып карады. Тик, күпме генә караса да, әлегә ул берни аермады. Бу кунаклар сартлар да, румнар да, гарәпләр дә түгел иде, ахрысы. Кемнәр булыр бу шулай да?

– Базарганнар түгел, атай! – дип кычкырды шул чакны Тотыш углан.

– Телеңә тилчә! – диде ата кеше.

– Ямгырчы Р±Рё РєРёР»У™! – РґРёРґРµ Тотыш. – У?РЅУ™ байракларында У©С‡ чатлы каз С‚У™РїРёРµ.

– Туктыйсыңмы син?! – диде би, үртәлеп.

Тотыш углан тынып калды. РЈР» тыну белән генә Р±РёРЅРµТЈ күңеле барыбер тынычлана алмады. РЈР» РёРЅРґРµ ТЇР·Рµ РґУ™ күреп тора – болар чыннан РґР° сатучылар түгел, болар чыннан РґР° казаяклар бугай. РљТЇСЂУ™РЅ Р±Рё авызлыгын С‡У™Р№РЅУ™Рї, баскан урынында биеп торган Акколакның – Йолдыз-кашка анасының корсагына ачу белән төртеп алды. Акколак куркып читкә ыргылды. Үртәлгән Р±Рё бар көченә тезгенне тартып Т—РёР±У™СЂРґРµ. Р?ясенең нишләргә теләвен аңламыйча, Акколак, авыр мышнап, ал аякларын РєТЇС‚У™СЂРґРµ.

– Ныграк кара, кунаклар килә! – диде би, мыскыл белән атына эндәшеп.

Тамга күперенә иң элек Котан каегы килеп төртелде. Каектагы борынчы ыргакчыга аркан ташлады.

– Кая тыкшынасың, ары кит! – дип кычкырды би үзенең углына.

Борынчы ярга ташланган арканны бер сүз әйтмичә кире тартып алды. Атасы кебек үк чытык йөзле Котан ярга сикерде. Котан артыннан бераз ара калдырып, яр буена икенче каек килеп җитте. Монысы инде кунаклар каегы иде.

Борыннан, койрыктан казаяклар аркан ыргыттылар, уртадан басма суздылар. Каек, күпер читенә терәлеп, чайкалудан туктап калгач та, унлап кеше аягүрә басты. Кыска итеп киселгән сакал-мыеклы, озынча битле, очкынланып торган шаян, тере күз карашлы чандыр бер кеше, елмаеп, Акбүре ыруының башы алдында бүреген салды, башын иде. Күрән би белән чагыштырганда, ул бик яшь күренә иде. Күп булса, аңа утыз биш-кырык яшьләр чамасы булыр иде.

– Казаяк ыруының башы Ямгырчы би синең җиреңә килде, – диде ул, Күрән бигә эндәшеп.

– Р?лме, СЏСѓРјС‹? – РґРёРґРµ РљТЇСЂУ™РЅ Р±Рё.

– Р?Р»! – РґРёРґРµ Ямгырчы Р±Рё.

– Төкле аягың белән, туганым Ямгырчы би! – диде Күрән би, бозылган йөзенә елмаю билгесе чыгарып.

Ашыкмыйча гына ул атыннан төште. Койтым бикә дә, бинең башка хатыннары белән балалары да, аксакаллар да – барысы да атларыннан төштеләр, бер тирәгәрәк җыелдылар.

Ямгырчы би басмага атлады, үзенә сузылган кулларга тотынып, елмаеп җиргә төште. Аның юлдашлары да шулай ук җиргә төштеләр. Үзләрен каршылаучы кешеләргә бер-ике адым килеп җитмичә, алар туктап калдылар, Күрән бине, аның якыннарын олылап, билләрен бөктеләр, башларын иделәр. Ямгырчы би, яхшы, бай тунының каптырмаларын чишеп җибәрде, бил каешына бәйләнгән янчыгын – көтүдән кайткан сыер җиленедәй бүлтәйгән зур янчыгын чиште. Янчыктан, учлап-учлап, ул көмеш акчалар алды. Күрән бинең, Койтым бикәнең, би балаларының, ырудашларының аяк астына акча сипте.

Көмеш табакка салып кыздырылган ит, пешкән балык, бодай көлчәсе тоткан Койтым бикә алгарак чыкты, кунакларга шулай ук баш иде. Кулындагы табакны ул Ямгырчы бигә тоттырды. Кунак би, бармак очлары белән генә чеметеп, табактан бераз ит, балык, көлчә алды, авыз итеп карады. Шуннан соң казаяклар табакны кулдан-кулга җибәрделәр.

Кунаклар үз каекларыннан өч сандык төшерделәр Сандыкларны ачып, Ямгырчы би Акбүренең өлкәннәренә бүләкләр өләшә башлады: Күрән бигә кышкы төлке тун белән бүрек бирде, Койтым бикәгә шулай ук тун бирде, көмеш беләзек бирде. Башкаларга да шактый өлеш чыкты. Кайберсенә күлмәк, кыекча, кайберсенә итек-читек, беләзек, йөзек, муенса ише нәрсәләр тиде. Кунакларны каршыларга төшкән кешеләрнең берсе дә бүләксез, күчтәнәчсез калмады. Акбүреләрнең күңелләре куаныч белән тулды. Салкын, кырыс чырайлар яктырып китте – Ямгырчы би үзе белән бүләкләр генә түгел, әйтерсең көньяк җылысы да алып килгән иде. Кызыл Яр катауга килгән бер генә кунакның да әле беркайчан да бу чаклы күп бүләк өләшкәне юк иде бугай. Менә ичмасам юмарт икән, менә ичмасам бай икән бу Ямгырчы би!

Казаяк ыруының башы Ямгырчы би белән Кызыл Яр катауга йөзләп кораллы ир килгән иде. Йөзләгән ир арасында бер хатын-кыз да бар иде. Ул да булса Ямгырчы бинең кызы Тәңкә иде.




РҐI


Казаяк ыруы белән РђРєР±ТЇСЂРµ ыруы арасында борын-борыннан туганлык СЏС€У™Рї килгән. Алар икесе РґУ™ бер тамырдан – РђРє хан илендәге РђРє җылан ыруыннан аерылып чыккан булганнар. Казаяк белән РђРєР±ТЇСЂРµ ырулары кайчандыр Чулманның С‚ТЇР±У™РЅ агымында – Р?тил белән Чулман бергә кушылып, өчпочмак ясаган иркен Т—РёСЂР»У™СЂРЅРµ Р±РёР»У™РіУ™РЅРЅУ™СЂ. Бер-берсе белән алар Т—РёСЂ-СЃСѓ өчен РґУ™, терлек-туар өчен РґУ™ ызгышып-талашып СЏС€У™РјУ™РіУ™РЅРЅУ™СЂ. Киресенчә, бер-берсенә кыенлык килсә, ТЇР»У™С‚, кыран килсә, шундук бер-берсенә булышка ашыкканнар. РЁСѓРЅС‹ТЈ өстенә алар РёР» башы РђРє ханның РёТЈ көчле, ышанычлы ыруларыннан саналганнар.

Шулай итеп, РёРєРµ ыру кешеләре, кайгы, талау күрмәенчә, тыныч кына, тату гына тормыш кичергәннәр. РўРёРє шулай РґР° мондый тыныч, тату тормыш мәңгелек булмаган. РљУ©РЅРЅУ™СЂРґУ™РЅ бер РєУ©РЅРЅРµ – моннан Р±РёРє РєТЇРї еллар элек – СЏР·РіС‹ сулар китеп Т—РёСЂР»У™СЂ РєРёРїРєУ™С‡, РєУ©РЅ ягыннан Р?тил буйлап кара СЏСѓ басып килгән. Кара СЏСѓРЅС‹ТЈ башында явыз Кара хан торган. РђРЅС‹ТЈ кешеләре Р±РёРє РєТЇРї булган. Алар көчле булганнар. Аларның укларына, СЃУ©ТЈРіРµ, кылычына беркем, берни каршы тора алмаган. РЇР·РіС‹ ташкын СЃСѓРЅС‹ берничек С‚У™ тотып торып булмаган кебек, Кара ханның чирүен РґУ™ беркем, берни тоткарлый алмаган.

Каяндыр Азак диңгезе буйларыннан кубып, алар шулай ташкын кебек, кара болыт кебек килгәннәр РґУ™, урман-кырларны таптап, сулар кичеп, С‚У©РЅ ягына таба СЋР» тотканнар. Бөек Р?тил буенда, РёРєРµ тау арасында Кара ханның кара СЏРІС‹ белән РёТЈ беренче орыш булган. РђРє ханның СѓТЈ кулы Буртас Р±Рё үтерелгән, чирүе кырылып түгелгән. Шулай итеп, кара СЏСѓ РёРєРµ елга кушылган төшкә – РђРєР±ТЇСЂРµ, Казаяк җирләренә якынлашкан.

Чирмешән СЃСѓС‹ буенда, РєРёТЈ болында икенче орыш булган. Сугыш РєУ©РЅРµ Р±СѓРµ барган. Р?РєРµ СЏРє та бер-берсенә каршы нык торганнар. Кычкырган, ыңгырашкан тавышлар, тимергә тимер бәрелгән, атлар кешнәгән тавышлардан Т—РёСЂ-РєТЇРє тетрәп торган. Сугыша-сугыша кешеләр арып беткәннәр. Сөңгеләр, кылычлар сынып беткән, киемнәр ерткаланган, битләрне-РєТЇР·Р»У™СЂРЅРµ кара кан баскан.

Менә РєРёС‡ булган. Караңгы төшкән. Р?РєРµ СЏРє та арып-алҗып Т—РёСЂРіУ™ ауган. Батыр алыпларның җеп өзәрлек хәлләре РґУ™ калмаган.

Шул чагында көтмәгәндә Кара ханга арттан өстәү килгән.

РђРє хан кешеләре тагын җиңелгәннәр. Килмешәкләр тагын өстен чыккан. Бөек Р?тил, канлы дулкыннарын чайпалдырып, үксеп-үксеп яшен С‚ТЇРєРєУ™РЅ. Р?тил Р±СѓРµ бөркетләре, тилгәннәре туган Т—РёСЂРЅРµТЈ алыплары баш өстеннән кайгырышып, сыкранышып очып Р№У©СЂРіУ™РЅ. РђС‡ бүреләр, таныш кешеләргә тимәенчә, Кара ханның үлекләрен ашаганнар. Үлгән-үтерелгән кеше белән бөтен болын чуарланган булган.

РЎРѕТЈРіС‹ орышта олуг йортның башы РђРє хан кергеннәргә тоткын булган. Ханның, балаларының, туганнарының башын чабып У©Р·РіУ™РЅРЅУ™СЂ. Шулай итеп, тамырга балта чабылган, Р№РѕСЂС‚-РёР» СЋРєРєР° чыккан. Р?СЃУ™РЅ калган РёСЂР»У™СЂ, куркып-каушап, кайсы кая качып беткән. Кайберәүләр, башын саклап, Кара ханга Р±РёР» Р±У©РєРєУ™РЅРЅУ™СЂ.

У?Р№Рµ, РђРє хан йорты СЋРєРєР° чыккан. Р?СЂР»У™СЂ үлгән, РёСЂР»У™СЂ качкан, Кара ханга Р±РёР» Р±У©РєРєУ™РЅРЅУ™СЂ. РўРёРє шулай РґР° ТЇС‚У™ батыр РёСЂР»У™СЂ килмешәккә баш бирергә теләмәгән. Туган җирен-суын ташлап тәлим[20 - Тәлим – РєТЇРї.] кеше, С‚У©РјУ™РЅ[21 - РўУ©РјУ™РЅ – Р±РёРє РєТЇРї.] кеше югарыга – С‚У©РЅ ягына күчеп киткән. Шуларның беренчесе акбүреләр булган. Казаяклар, Кара ханга калан[22 - Калан – сугышта җиңелүче җиңүчегә түли торган еллык салым, ясак.] С‚ТЇР»У™Рї, Чулман-СЃСѓРЅС‹ТЈ түбәнендә, СѓТЈ СЏРє СЏСЂРґР° торып калган.

Бөтен Чулман буе – бозлы диңгезгәчә – бик борыннан Ак хан җире булган. Акбүреләр Чулман буйлап, үз җирләре буйлап югарыга, бик еракка үрләгәннәр. Бернинди яу килә алмаслык, бернинди чит кеше күзе төшә алмаслык кыргый урманнар арасына, сазлар, күлләр арасына кереп яшеренгәннәр. Берничә ел шулай качып-посып яшәгәннәр дә, яулар тынгач, ачык җиргә – яр буена, болыннарга таралганнар. Катау корганнар, авыллар салганнар. Җир ачканнар – иген иккәннәр, ауга, балыкка йөргәннәр, сату иткәннәр. Беркемгә буйсынмыйча, беркемгә калан түләмичә, үз көннәрен үзләре күргәннәр.

РўРёРє шулай РґР° авыр язмыш Акбүрене тулысынча тыныч калдырмаган. Бөек СЃСѓ юлларын Р±РёР»У™Рї алган Кара хан токымнары елдан-ел РєУ©С‡ җыйганнар, байлык җыйганнар. Аларга РёРЅРґРµ Р?тил Р±СѓРµ гына түгел, Чулман РґР° РєРёСЂУ™Рє булган. Үзен хан РґРёРї атаган кансыз Шилке моннан РєТЇРї еллар элек Р±Сѓ СЏРєРєР° РґР° үтеп керә алды. Бөтен Чулман буен Биаргача канга батырып, талап, яндырып, РєТЇРї Т—РёСЂР»У™СЂРЅРµ Шилке ТЇР· кулына алды. РњРѕТЈР° РёРЅРґРµ җегерме ел СѓР·РґС‹. Акбүреләр болгарларга СѓРЅТ—РёРґРµ ел калан түләделәр. Шуннан СЃРѕТЈ, узган У©С‡ елда, болгарларның ТЇР· өйләрендә үзара талашуларын күреп, алар белән алыш-бирешне бөтенләй өзделәр. УЁС‡ ел Р±СѓРµ РёРЅРґРµ РђРєР±ТЇСЂРµ, үзенә бер Р№РѕСЂС‚-РёР» сыман булып, болгарларны санламыйча яши РёРґРµ.

Бер-берсеннән бик еракта булсалар да, акбүреләр, казаяклар элегрәк бер-берсе белән аралашып торалар иде. Болгарлар белән ара өзелгәч, алар белән дә өзелде. Өченче ел инде Күрән бинең бер генә Казаяк кешесен дә күргәне юк иде. Болгарларның борын төбендә генә борынгы ата-баба җирен биләп яткан бай, атаклы Ямгырчы би әнә үзе килгән.

Ник килгән ул монда? Нинди җилләр, нинди уй-теләкләр куалаган аны монда – киң Чулманның салкын агымына каршы!




РҐII


Казаяклар өчен Күрән би үз урдасында киез өйләр кордырды, казан асарга дип, бер көтү сарык бирде. Шул ук көнне ул олы кунакның үзен, кызы Тәңкәне, тагын берничә якын кешесен үзенә ашка чакырды. Авыр, озын юлдан соң кунаклар бераз тын алдылар, ашадылар-эчтеләр дә, җыйнаулашып, мунча керергә киттеләр.

Р?кенче РєУ©РЅРЅРµ РљТЇСЂУ™РЅ Р±РёРЅРµТЈ ак өендә Р·СѓСЂ СЃУ©Р№Р»У™С€ТЇ булды.

Сөйләшүдә акбүреләр ягыннан Койтым бикә, Утташ кам белән Майчан аксакал, Күрән бинең өлкән угыллары Акбога белән Котан катнашты. Ямгырчы би үзе белән бары ике генә юлдашын алып килде.

Казаяклар, тезелеп, өйнең бер ягына утырдылар, акбүреләр икенче ягына – алар каршысына утырдылар. Аякчы[23 - Аякчы – эчемлек таратучы.] зур чүлмәк белән ачы бал – сычук кертте. Күрән би, көмеш аякка[24 - Аяк – эчемлек савыты (җамаяк, чынаяк, күбәтә һ. б.).] сычук агызып башта үзе эчте, аннары кунакларны сыйлады. Зур сөйләшү алдыннан ачы бал белән тамак чылатып алу изге эш санала иде, ачы бал телләрне яза, күңелләрне йомшарта иде.

Күрән би киез җәелгән җир идән уртасындагы учакның утлы кузларын бер тирәгәрәк өеп куйды да, үзенең кунагына эндәшеп:

– Башлап карыйк алайса, би, – диде.

– У?? – РґРёРґРµ Ямгырчы Р±Рё, сискәнеп.

Ул, онытылып, каршыдагы яшь, сылу бикәгә карап утыра иде.

Акбүреләр тыелып кына көлешеп алдылар. Үзенең ипсезлегеннән Ямгырчы би үзе дә көлеп куйган булды. Кинәт аның теле тотлыккандай булды. «Гарәпләр бездән белеклерәк – хатын-кызның урыны ирләр белән бергә түгел, аның урыны чыбылдык артында!» – дип уйлады ул үзалдына.

Сүзне ул бик ерактан башлады: ике ыруның борынгыда бер-берсенә кардәш булуларын, элекке иркен тормышны, Ак хан, Кара хан турындагы бабайлар сүзен – барысын да искә төшерде дә әкрен-әкренләп бүгенге көнгә күчте. Акбүреләр аны тыныч кына тыңлап утырдылар.

– Син, Күрән би, базарганнарны көтәсең булыр? – диде ул кинәт болай гына, сүз арасында гына сөйләнгән сыман. – Көтмә. Быел алар килмәячәк.

Акбүреләрнең колаклары үрә торды.

– Ник килмәсләр икән? – диде Күрән би.

Олы кунак беравык көттерергә кирәк тапты. Аннары әкрен генә, үз-үзенә ышанып:

– Алмыш хан сезне… безне буып үтермәкче була, – диде.

Өй эчендә, сүнәр-сүнмәс янган учак янында, тагын да ныграк тынлык урнашты.

– Ничегрәк бумакчы була инде ул… аты коргыры… ни… Алмыш хан? – диде Майчан аксакал, бераздан исен җыеп. Ямгырчы би, күрәсең, кирәкле сүзен таба алмыйча, тынып утыргандай итте дә, тагын да ерактан урамакчы булып:

– Моңарчы сез иректә яшәдегез… – диде.

– Без әле дә иректә, – диде Котан углан, аның сүзен бүлеп.

Аның шулай кирәкмәгәндә өлкәннәр сүзенә кысыла торган бер тыйнаксызлыгы бар иде.

– Р?ректәсен иректә дә… – РґРёРґРµ Ямгырчы Р±Рё, Котан угланга каршы килеп. – Сату-алусыз, сартларсыз ирекнең кемгә РєРёСЂУ™РіРµ бар?

Акбүреләр җиңелчә генә гөрләшеп алдылар.

– Сартларга да, Алмышка да безнең кендек бәйләнмәгән, – диде Күрән би, кисәк кенә авырта башлаган эчен тотып. – Кендек безнең үз җиребездә. Сартлар килмәсә, без үзебез барырбыз аларга!

– Коры җирдәнме? – диде Ямгырчы би, күрәләтә шикләнү белдереп. – Тау-ташлар, сазлык-баткаклар ашамы? Үз җирегездән чыгу белән, сезне башкыртлар кырып ташлаячак.

– Ташламаячак! – диде Күрән би, үртәлеп. – Элек тә булган мондый эшләр. Безнең бабайлар коры җирдән барганнар көньякка. Күп көч белән. Ник безгә бармаска?! Ул тиреләрне су төбенә салмам ла мин!

Быел астан базарганнар килмәгәнгә аның эчтән януын, тик тыштан гына мыс бирмәскә тырышуын Ямгырчы би сизми калмады.

– Көньякка булмаса, төньякка барырга була! – диде тиктормас Котан углан, атасын яклап. – Йура[25 - Йура – Печора елгасы белән төньяк Урал арасында яшәгән халык. Хантларның (остякларның) һәм мансиларның борынгы бабалары. Шул халык яшәгән җир дә Йура дип аталган.], Уйсу[26 - Уйсу (Вису) – Ладога күле белән Ак күл (Белое озеро) арасында яшәгән борынгы халык һәм шул халык яшәгән җир; хәзерге вакытта кечкенә вепс халкын шул вису (уйсу) халкының калдыгы дип уйлыйлар.] аша Урыска[27 - Урыс – борынгы Русь һәм гомумән Рус иле.], Франкка[28 - Франк – гомумән, көнбатыш Европа илләре.].

Үтә белексез сүз сөйләгән кешегә караган кебек, барысы да аңа аптырап, исләре китеп карадылар.

– Өлкәннәр сөйләгәнне тыңлап кына утырсагыз яхшы булмасмы? – диде Койтым бикә үги углына кырыс кына.

– Ышанам сүзеңә, Күрән би, – диде Ямгырчы би, өзелгән сүзен ялгап, – ата-баба йөргән юл булгач анысы… Шулай да ата-баба юлы белән генә йөреп булмый. Безгә инде, өнендә яткан аю кебек, урман арасында качып-посып ятарга ярамый. Болгарлардан куркып, инде туганлыкны да онытып бетердек: бер-беребезгә барышмыйбыз, килешмибез… Йортың-илең белән кырылып ятсаң да, сиңа булышка кул сузучы беркем юк.

Акбүреләр, башларын иеп, тыңлап утыруларында булдылар. Кая бора соң бу сүзне? Ни әйтмәкче була бу шулай да?

– Нәрсә булган Болгарга, Алмыш хан нишләмәкче була дисезме? – РґРёРґРµ Ямгырчы Р±Рё, С‚У™РјР»У™Рї кенә яңадан СЃТЇР·РіУ™ башлап. – РњРѕРЅРґР° СЌС€ Алмышта гына түгел – Хазарда. Р?тил торада[29 - РўРѕСЂР° – С€У™Т»У™СЂ, торак.] эшләр елдан-ел чуала бара. Җөфүтләр бөек Хазар йортны җыкка терәделәр. Тәңренең каргышы төште РёР·РіРµ Хазар каганына. Ел саен корылык. Көтүлекләрен РєРѕРј баса. Карасы ачтан интегә, аксөякләр үзара талаша. Быел СЏР· РґР° Р±РёС€ РјРµТЈР»У™Рї кешесе Р?тил буйлап югары менделәр. Алмыш ханнан торыр Т—РёСЂ сорадылар. Бер яктан Р СѓРј кыса, икенче яктан Хәрәзем кыса, угызлар, Р±У™Т—У™РЅУ™РєР»У™СЂ тынгы Р±РёСЂРјРё, Куябыда урыслар бычкы[30 - Бычкы – туры кылыч.] кайрыйлар. Р?РЅРґРµ килеп, РјРѕРЅРґР° Алмыш хан көчәеп бара. Эшләр болай барса, бөек Хазар Р№РѕСЂС‚ РєУ©СЏР»У™РіУ™РЅ тире кебек таркалып СЋРєРєР° чыгачак.

– Бирсен Тәңрем! – диде Котан углан, кулларын югары күтәреп.

– Ашыкма! – диде Ямгырчы би коры гына. – Хазар йорт таркалганнан безгә ассу[31 - Ассу – файда.] юк.

– Нишләп булмасын? – диде тыйнаксыз углан.

– Шундый бөек Р№РѕСЂС‚ таркалса, ата – улны, ана кызны белмәс, – РґРёРґРµ Ямгырчы Р±Рё. – Үзара ызгыш-талаш башланачак, СЏСѓ артыннан СЏСѓ РєРёС‚У™СЂ. У?Р№Рµ, безнең ишеләргә ассу СЋРє. Алмыш ханга бар!

Ямгырчы би авыр сулап куйды. Күрән би аңа чүлмәктән ачы бал агызып бирде.

– Муенындагы муенчагы бушый башлаганга сикерә дә Алмыш хан, – диде Ямгырчы би, эчеп җибәргәч, нечкә, матур мыегын сыпырып. – Үзенең муенындагы муенчагын алып ташладымы, шундук ул аны безгә кидерәчәк: сезгә, миңа… Биләр, Суарга… Булдыралса – Биарга…

– Син, Ямгырчы би, тыңлап-тыңлап торам да, кыек сөйлисең! – диде кинәт Койтым бикә, кунакның сүзен бүлеп. – Алмыш хан инде күптән сиңа муенчак кидергән. Акбүрегә әле кидерәсе бар!

Күрән би, күңеле булып, хатынына ягымлы күз карашы ташлап алды. Кунак, сүзеннән бүленеп, тотлыгып калды, аннары мыскыллы гына көлемсерәде дә, Койтым бикәгә карап:

– Син дә бик үк турысын сөйләмисең, бикә, – диде. – Сезнең муенга да муенчак күптән салынган. Муенчак кына да түгел – богау!

– Болгарлар муенчагын өзеп ташлаганга быел дүртенче ел китте, би! – диде аңа каршы Койтым бикә.

– Сартларны үз теләкләре белән килмәгәннәрдер дисезме? – диде Ямгырчы би, башлап та очланмаган сүзенә яңадан тотынып. – Юк, бикә, аларны монда Алмыш хан җибәрмәде. Алмыш! Юл бикле, Чулман ябык! Менә шул була инде ул муенчак, Койтым бикә!

– Сартлар сиңа да килмәдеме? – диде Күрән би.

– Миңа РґР°, – РґРёРґРµ Ямгырчы Р±Рё. – РђРіР°-базар РјРёТЈР° якын. РњРёРЅ аларны көтеп ятмадым. Сезнең эшләр башкачарак. Чулман баш Р±РёСЂРјРё, Чулман калан С‚ТЇР»У™РјРё. РЁСѓТЈР° ачу итеп, быел Алмыш хан барлык сатучыларны Р?тил буйлап югары җибәрде… үзенә буйсынган ыруларга.

– Ярар, шулай да булсын, – диде Майчан аксакал. – Монда ятып без берни белмибез. Читтән килгән сатучылар ни диләр соң? Сату-алу безгә генә түгел, аларга да кирәк ич! Быел сартлар безгә килмәс, җәрингә Болгарга килмәс. Базар эшләмәсә… ни… аты коргыры… кем… Алмыш ханга акча каян килер?

– Шула-ай! – диештеләр акбүреләр, аксакалны яклап.

– Күреп торам: син миңа яңалыклар алып килгәнсең, – диде Күрән би кунакка. – Шулай да турысын гына әйт, уең ни?

Ямгырчы би җентекләп акбүреләргә карап чыкты, тирән итеп тын алды да:

– Уем шул, – диде, – Алмыш хан көчәйгәнче, безгә берләшергә кирәк, Күрән би! Без – Ак хан токымнары! Бөтен Чулман бер булып, безгә болгарларга каршы чыгарга кирәк. Бүре безне берәм-берәм тотып ашаганчы, тупланып, безгә аның үзен ашарга кирәк! Менә шуңа килдем дә мин сезгә, туганнар, акбүреләр. Сез көчле, бай. Бөтен Чулман буенда сезнең кебек көчле ыру юк. Сез кузгалсагыз, башкалары да кузгалачак.

– Алай микән? – диде Күрән би, эчен уып.

– Алай! – диде Ямгырчы би. – Күтәр байрагыңны, күтәр кылычыңны, Күрән би! Бөтен Чулман синең кул астыңа җыелачак. Синең тамырларда, минем тамырларда изге бабайлар каны ага. Борынгы ханлык тамыры турыдан-туры безгә тоташа. Мин сине үземнән өстен итеп, өлкән итеп таныйм, Күрән би!

– Таныйбыз, таныйбыз! – диделәр Ямгырчы бинең юлдашлары.

– Болгарларның муенын сындырсак, Р?СЃРєРµ йортның… Чулман йортның ханы ясыйбыз СЃРёРЅРµ, РљТЇСЂУ™РЅ Р±Рё! – РґРёРґРµ Ямгырчы Р±Рё.

– Ясыйбыз, ясыйбыз! – диделәр аның юлдашлары.




XIII


Күзләре уттай янган акбүреләр, тынычсызланып, утырган урыннарында кыймылдашып алдылар. Берсе елмайды, икенчесе кашларын җыерды, өченчесе җилкәсен кашыды. Күрән би әлегә берни эндәшмәде. Ул яңадан чүлмәгенә тотынды, онытылып, ачы бал тулы аякны эчеп җибәрде, аннары кунакларны, ырудашларын сыйлады.

РўУ©РЅ урталарында кунаклар кайту ягына кузгала башладылар. Р?шек артында, ярым караңгы бүлмәдә, йокымсырап, аларны кырнаклар көтеп утыра РёРґРµ. РљРѕР» кызлар Ямгырчы Р±РёРіУ™, аның юлдашларына киенергә булыштылар. Кызларны РєТЇСЂТЇ белән, кызмача Ямгырчы Р±Рё чын-чынлап исереп китте: СЏРє-СЏРєРєР° чайкалган булды, бәйләнешсез СЃТЇР·Р»У™СЂ СЃУ©Р№Р»У™РґРµ.

– Бер теләгең үтәлер, Ямгырчы Р±Рё, – РґРёРґРµ РљТЇСЂУ™РЅ Р±Рё, көлемсерәп. – Кызларның берсен ТЇР· СЏРЅС‹ТЈР° алырсың. Р?кенче теләгең үтәлерме-СЋРєРјС‹ – анысын үзара уйлашкач әйтербез.

Күрән би кунакларга, үз кешеләренә тыныч йокы теләде дә кунарга Койтым бикә белән аның аерым өенә китте.

Башкаларга тыныч йокы теләсә дә, ул үзе бик озак тынычлана алмый ятты.

Хан булырга! Чулман-Р?тил йортның башы булырга! Мондый СѓР№РЅС‹ТЈ килеп караганы булды РјРёРєУ™РЅ берәр тапкыр аның күңеленә? У?Р№Рµ, яшь чагында СѓР» РґР° уйламады түгел. РЈР» РґР° болгарларны Чулман, Р?тил буйларыннан себереп С‚ТЇРіТЇ, бабайлар СЃУ©Р№Р»У™РіУ™РЅ ниндидер РђРє хан йортын аякка бастыру турында татлы уйлар уйламады түгел. РЈР» алай уйланып кына РґР° калмады, ныклап торып сугышка РґР° җыена башлап, күршеләренә РёС‚У™Рє астыннан СѓС‚ Т—РёР±У™СЂРґРµ. Тач Ямгырчы Р±Рё кебек коткы таратып Р№У©СЂРґРµ! Чулман Р±РёР»У™СЂРµ каршы килмәделәр, тик шулай РґР° сикереп С‚У™ төшмәделәр. Аннан-моннан РёРєРµ-У©С‡ РјРµТЈ кеше җыеп, СѓР» каекларда Чулман тамагына төште. РђРЅРґР° алар, РєРѕСЂС‹ Т—РёСЂРіУ™ чыгып, ат менделәр, болгарларга каршы СЏСѓ чаптылар. Ямгырчы Р±РёРЅРµТЈ атасы Кылыч Р±Рё СѓР» чакта беркемгә катнашмыйча читтә калды. У?Р№Рµ, орыштылар… җиңелделәр… Биш Р№У©Р·РґУ™РЅ артык кеше Т—РёСЂРґУ™ ятып калды.

Шула-ай… Кайчандыр ул да тилереп йөрде. Болгарлар кирәген биреп кайтаргач, шуннан соң беркайчан да үзенең катавыннан ул якка борын тыгып карамады. Кая ул! Кайчагында тик урман арасындагы арларга яу чапты да бер-ике тапкыр биарларны талап кайтты. Соңгы елларда анысы да онытылды. Ни әйтсәң дә, картаелды. Менә ничә ел инде ул күршеләре белән тату гына, тыныч кына яшәп ята.

РќРёРє кычытынып Р№У©СЂРё СЃРѕТЈ әле Р±Сѓ Ямгырчы Р±Рё? Казаяк ыруының башы аны – РљТЇСЂУ™РЅ Р±РёРЅРµ – хан ясарга килгән. РќРёРЅРґРё җиңел РёРєУ™РЅ СѓР» хан булуы! Юк, булмый СѓР» алай! РўРѕСЂР° салып беркемнең РґУ™ икенче берәүгә буйсынып яшисе килми. У?ле СѓР» Алмыш ханга буйсынып яши, РёРЅРґРµ аның никтер РљТЇСЂУ™РЅ ханга буйсынасы РєРёР»У™. Юк, булмыйрак торсын әле! Ямгырчы Р±РёРЅРµТЈ астына СЃСѓ йөгергән – менә РЅРёРіУ™ килгән СѓР» РјРѕРЅРґР°! РђТЈР° никтер булыш РєРёСЂУ™Рє, Акбүренең көче, байлыгы РєРёСЂУ™Рє. РўСѓРї-туры әйтергә аның кыюлыгы җитми. РљТЇСЂУ™СЃРµТЈ, болгарлар аның үзенә яныйлардыр, аның үзенең Алмыш хан белән алыш-биреш ясыйсы бардыр. Менә шунда РёРЅРґРµ үзенең ерак туганын исенә төшергән РґУ™ СѓР». Юк-СЋРє, алдыннан арты яхшы. Үгезе үлгән, уртагыннан аерылган. Казаяклар өчен кан РєРѕСЏСЂРіР° монда… акбүреләрнең башына тай типмәгән. РљРёСЂУ™Рє РёРєУ™РЅ, сугышсын ТЇР·Рµ. РњРѕРЅРґР° беркем үтеп керә алмаячак. РњРѕРЅРґР° килеп җиткәнче әле Алмыш ханнарга иксез-чиксез РєРёСЂС‚У™Р»У™СЂРЅРµ җимерергә туры РєРёР»У™С‡У™Рє. Алмыш хан Шилке түгел. РЎСѓ юлы белән РјРѕРЅРґР° тикле Т—РёС‚У™СЂРіУ™ аның каеклары СЋРє. РљРѕСЂС‹ Т—РёСЂРґУ™РЅ килергә СѓР» беркайчан РґР° батырчылык итмәячәк.

Р?кенче РєУ©РЅРЅРµ РёСЂС‚У™РЅ ыру башы РёТЈ якын агай-энене, аксакалларны үзенең ак өенә киңәшкә чакырды. Киңәштә бары РёСЂР»У™СЂ генә катнашты – СЏСѓ эше тулысынча алар кулында РёРґРµ. РљРёТЈУ™С€ озакка сузылды. Беркайчан РґР° Р·СѓСЂ сугыш-орыш РєТЇСЂРјУ™РіУ™РЅ яшьләр бүгеннән ТЇРє болгарларга каршы тупланырга, СЏСѓ чабарга РєРёСЂУ™Рє, диделәр. Өлкәннәр каршы килде. Майчан аксакал әйтте, ТЇР·РµТЈУ™ килеп ябышмыйча торып, болгарларга каршы кылыч РєТЇС‚У™СЂТЇ СѓР» башсызлык булачак, РґРёРґРµ; Чулман иле таркау, аны РёРЅРґРµ Ямгырчы Р±Рё РґУ™, РљТЇСЂУ™РЅ Р±Рё РґУ™ туплый алмаячак, РґРёРґРµ; угызлар безгә булышка килмәячәк – Алмыш хан аларның РєРёСЏРІРµ, башкыртлар ышанычсыз – беркөнне алар СЃРёРЅРµТЈ яклы, икенче РєУ©РЅРЅРµ болгар яклы, РґРёРґРµ; Суар, Биләр бездән ерак, Биарның ТЇР· кайгысы кайгы, РґРёРґРµ.

Күрән би дә Майчан аксакалны яклады. Сугышка атлыгып торган яшьләр – шулар арасында Акбога белән Котан да инде бирелә башлаганнар иде, шул чакны Утташ камның тавышы ишетелде.

Утташ кам яшьләрне яклады. Ул әйтте, Ямгырчы би шултикле ерак җирдән тикмәгә генә килеп йөрмәс, диде; Күрән би баш булырга теләми икән, Ямгырчы бине хан дип танырга да барысын аңа ышанып тапшырырга кирәк, диде; ул яшьрәк, көчлерәк, диде; болгарлар аны-моны сизенгәнче, тупланып, көч җыеп алсак, олуг Тәңре белән, изге ияләр белән без аларның үзләрен туздырырбыз, диде; менә шулай кулны кушырып утырсак, көннәрдән бер көнне Алмыш хан, атасы Шилке кебек, монда да килеп җитәр, безнең бугаздан алыр, диде; ата-баба йоласы аяк астына салып таптаган Алмыш ханга каршы изге яуга кузгалыгыз, акбүреләр! диде.

Башка чакта мондый эшләргә бик үк катышмый торган камның шулай кайнарланып яуга өндәве өлкәннәрне шактый аптырашта калдырды. Яшьләр исә башларын югарырак күтәрделәр. Ыру башының эче пошып куйды. Утташ камның бары тик үзенә – ыру башына каршы коткы тарату, яшьләр алдында аның абруен төшерү өчен генә шулай ут белән уйнавын Күрән би яхшы төшенде. Кара нинди явыз, кара нинди мәкерле!

Күрән бинең чырае бозылды.

– Уртак сүз табылмады, – диде ул үзенең ырудашларына. – Җыен җыярбыз.

РЁСѓР» СѓРє РєУ©РЅРЅРµ РљТЇСЂУ™РЅ Р±Рё Акбүренең өлкәннәрен – аксакалларны, авыл башларын чакырып тартыклар[32 - Тартык – ханга, Р±РёРіУ™ буйсынган кешеләрне ашыгыч рәвештә ханга, Р±РёРіУ™ чакыртып алу өчен җибәрелгән махсус кеше.] Т—РёР±У™СЂРґРµ. Җыенга шулай СѓРє игенчеләр, балыкчылар, аучылар, юллардагы, чик буйларындагы, СЏСЂ буйларындагы каравыл башлары РґР° чакырылды. Р?кенче РєУ©РЅ туды РґРёРіУ™РЅРґУ™, чакырылган кешеләрнең барысы РґР° катауга җыелып бетте. Җыенны урданың тышкы ягында, калку ТЇСЂ өстенә корылган Р№У©Р· кеше сыйдырышлы киез У©Р№ эчендә ясадылар. Җыен киңәшкә караганда РґР° шау-шулырак булды. Яшьләр, Утташ кам яклылар СЏСѓРіР° чакырдылар. Картраклар, куркаграклар, шулай СѓРє белеклерәкләр бер РґУ™ юктан СѓС‚ белән шаярмаска өндәделәр. Безне әлегә кысучы СЋРє, безгә Т—РёСЂ-СЃСѓ Т—РёС‚У™. Чулманда – балыкның, урманда киекнең беткәне СЋРє, тыныч кына СЏС€У™Рї ятыйк, диделәр.

Күпчелек картларны, куркагракларны, шулай ук белеклерәкләрне тыңлады. Акбүре ыруы болгарларга каршы яу чыгудан баш тартты.

«Җыясы азыгым, СЌС‡У™СЃРµ суым бетмәгән РёРєУ™РЅ әле! Р?РЅРґРµ тынычлап йокларга РґР° була», – РґРёРї уйлады РљТЇСЂУ™РЅ Р±Рё, җиңел сулап.




XIV


Казаяклар акбүреләрнең СЃРѕТЈРіС‹ сүзен аяк өсте тыңлап тордылар. Җыенның РЅРёРЅРґРё карарга килүен ишеткәч С‚У™, кунакларның Р№У©Р·Р»У™СЂРµ бозылды. Арысландай алып РљТЇСЂУ™РЅ Р±Рё РґУ™ яудан баш тарткач, Р±ТЇС‚У™РЅРЅУ™СЂРіУ™ РЅРё сан?! Бозылды РґУ©РЅСЊСЏ. РђРє хан токымының күкрәгендә ялкын СЃТЇРЅРґРµ, арыслан РґРёРіУ™РЅРЅУ™СЂРµ сычкан булып чыкты. Барысы РґР° үзенчә генә СЏС€У™СЂРіУ™, качып-посып СЏС€У™СЂРіУ™ тырыша. Р?Р» турында, бөек ата-бабаларның даны турында кайгыртырдай беркем калмады.

Күңеле кырылган Ямгырчы би Күрән бигә шундыйрак үпкә сүзләрен әйтте. Шул ук көнне ул юлга чыкмакчы булды. Акбүре ыруының башы аны болай үпкәләгән килеш кайтарып җибәрергә теләмәде. Ул аны тагын бераз кунак булырга үгетләде.

Чынында Ямгырчы би болай гына үпкәләгән булып кыланды. Аның әле бер дә буш кул белән кайтып китәсе килмәде. Аның уйлары, Күрән би сизенгәнчә, бик тирәнгә яшеренгән иде. Күрән бине хан ясау турында ул, билгеле, башына да китереп карамады. Аның үзенең хан буласы килә иде. Тик шулай да бар тотка Акбүредә иде! Аларны кузгатып булса, башкаларны кузгату чыннан да җиңелрәк булачак иде.

Юк, ул әле әз генә дә чигенергә теләмәде.

Ямгырчы би Койтым бикәнең үзе генә өйдә чагын белешеп, сагалап торды да, яхшырак киенеп, чәченә, сакал-мыегына исле майлар сөртенеп, ялгыз өйгә юнәлде.

РЈР» барып кергәндә, Р±РёРєУ™ У©Р№РґУ™ РёРґРµ. У?лерәк кенә төшке аш ашаганга, СѓР», РєТЇСЂУ™СЃРµТЈ, бераз тын алмакчы булып, алсу ефәк тышлы мендәрләр өелгән йомшак урын-Т—РёСЂРґУ™ кырын-ярын ятып тора РёРґРµ. Р?РєРµ ягындагы РёРєРµ кыз, аның чәчендәге энҗеле каптырмаларын, тезмәләрен салып-чишеп торалар РёРґРµ. РЁСѓРЅРґР° СѓРє өченче берсе аның аягындагы каюлы читекләрен тартып ята РёРґРµ.

Кунак килеп кергәч, бикә чишенүеннән туктап калды, артка ташланган башын күтәргәндәй итте дә, күз карашы белән генә ымлап, кызларга чыгып китәргә кушты.

– Түрдән уз, би, – диде Койтым бикә, керүчегә йөзен борып.

Ямгырчы би, елмаеп, түргә узды, күрсәтелгән урынга – бикә каршына килеп утырды. Бикә аңа никтер борчулы, күңелсез күренде. Аннары ул бераз гына таркау да, бераз гына салкын да, ачулы да шикелле тоелды. Кунакның Койтым бикәне мондый йөз белән күргәне юк иде әле.

Җыенда Койтым Р±РёРєУ™ РґУ™ катнашты. Баштарак СѓР» шаулашучыларның берсенә РґУ™ кушылмады. Башкалар түгел, аның РёСЂРµ РґУ™ Р±РёРєУ™РЅРµТЈ РЅРё уйлаганын анык кына белә алмады. Баштарак Р±РёРєУ™ РљТЇСЂУ™РЅ Р±РёРіУ™, СЃРёРЅ ничек уйласаң, РјРёРЅ РґУ™ шулай уйлыйм, РґРёРіУ™РЅ РёРґРµ. Бу РєУ©РЅРЅУ™СЂРґУ™ башы каткан РљТЇСЂУ™РЅ Р±Рё артык төпченеп тормады, СѓР» чыннан РґР° Р±РёРєУ™РЅРµТЈ ТЇР· сүзеннән чыкмаячагын яхшы белде. Аксакаллар Р°ТЈР° сорауны терәп куйдылар, СЃРёРЅ РёР» яклымы, СЏСѓ яклымы? диделәр. Менә шунда РёРЅРґРµ Койтым Р±РёРєУ™ үзенең күңелендәгесен әйтте РґУ™ Р±РёСЂРґРµ. Р?ренә каршы чыгасы килмәсә РґУ™, явыз Утташ камны яклыйсы килмәсә РґУ™, барлык ырудашлары алдында СѓР» турысын әйтте:

– Мин Алмыш ханга каршы яу чыгарга өндим! – диде.

Нәрсә уйласа, ул шуны әйтте. Күрән бинең йөзе караңгыланып киткәнен бикә, билгеле, күрми калмады.

Менә шуның өчен РґУ™ – иренең күңелен кырган өчен, ахрысы, аның әле булса эче поша РёРґРµ. У?ллә тагын Р±ТЇС‚У™РЅ төрле кайгылары, борчулары бар РёРґРµ РјРёРєУ™РЅ СЃРѕТЈ аның?




XV


Койтым Р±РёРєУ™РЅРµТЈ балачагы Чулман буйларыннан еракта, Җаек далаларында үтте. РЈР» Җаекның урта агымында күченеп Р№У©СЂРіУ™РЅ Р±У™Т—У™РЅУ™РєР»У™СЂРЅРµТЈ Карабай ыруында туды. РЈР» Карабай ыруының башы Кайду Р±РёРєРЅРµТЈ[33 - Бик – Р±Рё, СЌСЂРµ Т—РёСЂ-СЃСѓ, мал-туар хуҗасы.] икенче ишеннән[34 - Р?С€ – РјРѕРЅРґР°: хатын.] туган икенче бала РёРґРµ. Кайду Р±РёРєРЅРµТЈ илле РјРµТЈ баш РєСѓРµ, РґТЇСЂС‚ РјРµТЈ баш җылкысы бар РёРґРµ. Җаек буенда тоткарланып калган Р±У™Т—У™РЅУ™Рє ырулары арасында СѓР» РёТЈ бае, РёТЈ көчлесе РёРґРµ. РЁСѓРЅС‹ТЈ өстәвенә Кайду Р±РёРє алып РёСЂ РёРґРµ. РЈРє атышта, СЃУ©ТЈРіРµ ыргытышта, кылыч белән чабуда беркем аннан уздыралмый РёРґРµ. Бөтен тирә-СЏРє – Р±У™Т—У™РЅУ™РєР»У™СЂ генә түгел, угызлар, башкыртлар РґР° – аннан куркып, котлары алынып торалар РёРґРµ.

Кайду бикнең балалары аталарына охшап үстеләр. Алар бар яктан да уңган булдылар, көчле, усал булдылар. Койтым бикә дә үзенең ир туганнарыннан калышмады. Алар кебек җилдәй җилеп атта да чапты, ук та атышты, сөңге дә ыргытты. Чаялыгы, батырлыгы өчен аңа яшьтән үк Алыпша дигән кушамат тактылар.

Үзенең туган даласында, туган ыруында – яшьтәшләре, туганнары арасында, терлек-туар арасында ул шулай уйнап, күңел ачып, кайгы-сагыш күрмәенчә, унбиш яшькә тикле яши алды. Унбишне тутырып, уналты белән барганда, көннәрдән бер көнне, җәйге челләнең уртасында Җаек буе бәҗәнәкләренә олы талау килде. Төн ягыннан, көтмәгәндә, кара болыт булып, кара яу килеп басты. Кояш сүнде, җир сыкранды, киң даланы ялкын чорнап алды. Ягы[35 - Ягы – дошман.] көчле иде, санаусыз күп иде. Бәҗәнәкләр соңгы тамчы каннарына тикле сугыштылар. Кайду алып, арысландай ярсып, кылычы белән уңга-сулга чапты – берсен урталай кисте, икенчесенең башын кыеп төшерде, өченчесен кулсыз калдырды. Аның янында таудай булып туралган ягылар өелде.

Бәҗәнәкләр каты сугыштылар, бәҗәнәкләр тын да алмый орыштылар. Тик шулай да ягы көчле иде, санаусыз күп иде. Кайду алып янындагы ирләр әкренләп-әкренләп кими барды.

Р?СЂР»У™СЂ кебек тимер РєТЇР±У™ киеп, кылыч тотып, Койтым-Алыпша РґР° атасы янында торып сугышты. РЈРє яңгыры яудырып, карабайларны СЏРіС‹ кысрыклый башлагач та, СѓР» атасы яныннан, алып туганнары яныннан бер адым РґР° чигенмәде, ярсып, кара СЏСѓРіР° уклар атты.

Барысын да ул үз күзләре белән күрде, барысын да үзе тойды. Көтмәгәндә Кайду биккә агулы ук тиде. Ыру башы ияреннән җиргә ауды. Шул чагында кинәт кояш сүнде, шул чагында кинәт җирнең асты өскә килде! Бәҗәнәкләр каушап калды, бәҗәнәкләр кача башлады. Шул чагында кинәт кояш сүнде…

Алар җиңелделәр. Ыру СЋРєРєР° чыкты. Сарыкларны, җылкыларны, сыерларны СЏРіС‹ куып ТЇР· иленә алып китте. Р?СЃУ™РЅ калган кешеләрне сарык, сыер кебек РєУ©С‚ТЇ-РєУ©С‚ТЇ С‚У©РЅ ягына кауладылар.

Карабайны килеп баскан явыз ягы… кара ягы болгар ханы Шилке иде.

Үз кулына төшкән сарыкларны, сыерларны, җылкыларны Шилке болгарларга бүлеп бирде. Кулга төшкән кешеләрне коллар итеп сатып җибәрде. Койтым-Алыпшаның дүрт абыйсы, биш энесе, богауланган килеш, чит җирләргә озатылды. Яшь, чибәр кызларны, хатыннарны Шилке үзендә калдырды. Шулар арасында өч сеңлесе, өч апасы белән, ике үги анасы белән бергә Койтым-Алыпша да бар иде. Кызалактай[36 - Кызалак – тюльпан.] cылу, күз яшедәй керсез Койтым да бар иде.

Гүзәллеге, тазалыгы аның РєТЇР·РіУ™ бәрелеп тора РёРґРµ. РђРЅС‹ТЈ ялкынланып торган РєТЇР· карашы, яшь, сылу Р№У©Р·Рµ, тубыгына җиткән кара толымнары, тулы, С‚У©РіУ™Р» Р±СѓР№-сыны бер карауда РёСЂР»У™СЂ токымының аңын Т—СѓСЏСЂ РёРґРµ. Р?лле РёРєРµ яшьлек Шилке аны күреп алды… РљТЇСЂРґРµ, телсез-өнсез калды. РЈР» аны башкалардан аерырга кушты. РЈР» аның үзен генә аерым У©Р№РіУ™ ябарга кушты.

Р?лен-көнен таркатучы, атасының, анасының канын агызучы… туганнарын РєРѕР» ясаучы җирәнгеч карт, исерек карт шул СѓРє С‚У©РЅРЅРµ Р°ТЈР° РєРёСЏТЇ булып керде. РЈС‚-ялкыннан РёСЃУ™РЅ калган алсу С‡У™С‡У™Рє, РіТЇР·У™Р» С‡У™С‡У™Рє-кызалакны кансыз Шилке таптап китте.

Берничә көн үткәч, качып-посып төнлә аның янына икенче ир килә башлады. Монысы яшь иде, чибәр иде. Монысы Шилке ханның өлкән углы Алмыш углан иде.

Көн дә шулай кабатланды: караңгы төшү белән, аны ярым үлек килеш Шилке ханның өенә алып киттеләр дә төн уртасында үз өенә китереп куйдылар. Ул аңына килергә дә өлгермәде, өрәк булып, явыз ия булып, мыштым гына Алмыш углан килеп керде. Шулай итеп, бер-ике ай ата белән угыл качыш-качыш уйнадылар.

Ата кеше шулай да сизенә башлады, төпченә башлады. Сулган алсу чәчәк берни эндәшмәде, бары озын керфек очларыннан иртәнге чык сыман эре, кайнар күз яшьләрен генә түкте. Көндәгечә төнге өрәк үз янына килгәч, шулай да ул аңа картның сизенүен әйтте. Йа Тәңрем, ул, ахрысы, аны ярата иде!

Шуннан соң икенче төнне качып-посып аның янына икенче бер яшь ир керде – Алмыш угланның яшь энесе керде. Керүен керде… чибәрлеге белән болгарларны таң калдырган яшь кырнакның кайнар кочагын татырга шулай да аңа язмаган булып чыкты. Көтмәгәндә ишек ачылып китте, ярсып, котырынып Шилке-ата килеп керде. Бер кулына чыртлап янган чырак тотып, бер кулына уттай ялтыраган кылыч тотып, көнчел ата килеп керде. Күзенә ак-кара күренмәгән ата кеше бер селтәүдә углын кыеп төшерде, икенче селтәүдә яшь кырнакны чабып ташламакчы булды, тик… Койтым кырнактан инде җилләр искән иде.

Аны бары таң алдыннан гына таптылар. Ул урда коймасы буенда, чүп-чар арасында, песи баласыдай бөгәрләнеп ята иде. Аны хан каршына китерделәр. Шилке инде тынычланган иде. Ул аннан берни сораштырып тормады, аның күз яше белән чыланган яшь, сылу йөзенә бер генә карап алды да, теш арасыннан сыгып:

– Сатарга, – диде.

РђРіР°-базарда аны Биарга СЋР» тотучы Т—У©С„ТЇС‚ сатып алды. Биарга Кызыл РЇСЂ аша узганда, РљТЇСЂУ™РЅ Р±Рё аны кулбау[37 - Кулбау – бербөтеннең күпмедер өлеше, процент.] итеп үзенә алып калды. Би баштарак аны кырнак итеп тотты, Тотыш углан тугач, үзенең хатыны итте. РљТЇСЂУ™РЅ Р±Рё аны яңадан тергезде. Р?згелеген аның беркайчан РґР° онытмас СѓР»!

Ямгырчы би килеп бөтен эшне бозды… иске яраларны кузгатты да күкрәктәге кара кандай каткан үч, ачу тойгыларын актарып чыгарды. Ничек аңлатырга шуны Күрән бигә?!




XVI


– Тәңре СЃРёТЈР° РєТЇРї яшь бирсен, саулык-байлык бирсен, Р±РёРєУ™! – РґРёРґРµ Ямгырчы Р±Рё, Р±РёРєУ™РЅРµТЈ чибәрлегенә соклануын яшермичә, аның йөзенә туры карап. – Р?Р·РіРµ РёСЏР»У™СЂ йортыгыз-илегезне, ыруыгызны, терлек-туарларыгызны уттан-РєТЇР·РґУ™РЅ, яудан-кыраннан сакласын. РўУ©РЅ карасыдай СѓР» чәчләрегезне, тулган айдай сылу йөзләрегезне, РґТЇСЂС‚ саны РґР° С‚У©РіУ™Р», РєТЇСЂРєУ™Рј буегызны Тәңрем яман РєТЇР·Р»У™СЂРґУ™РЅ сакласын!

Бикә Ямгырчы бинең теләкләрен, мактауларын исе китмичә генә тыңлады. Аннары, чак-чак кына тешен агартып:

– Акбүре ыруында яман күзләр юк, булса, шул чит ырудан гына булыр, – дип куйды.

– Чит ыру кешеләре сезгә бары яхшылык кына телиләр, бикә! – диде Ямгырчы би, елмаеп. Аның тынычсыз икәнлеге сизелеп тора иде.

– Үз ыруымда да миңа шуны ук телиләр, би, – диде Койтым бикә. – Аяк өсте тору сиңа килешми, би. Утыр.

– Сезнекедәй күркәмлек каршында… күктән төшкән якты йолдыз каршында миңа тезләнеп торсам да килешә, бикә! – диде Ямгырчы би.

– Синең миңа йомышың бар бугай, би? – диде бикә, туры сүзгә күчеп.

– Бар, бикә, бар! – диде Ямгырчы би, яңадан артсыз урындыкка утырып. – Төп йомышым үтәлмәде. Бик күңелем кырылды, бикә. Акбүрене мин Казаякның өлкән агасы дип беләм. Үзеңнең туган агаң белән уртак сүзгә килә алмау бик күңелсез булды, бикә. Авыр чакта үз туганың да булышмагач, кем булышыр безгә?

– Нинди авырлык килде соң әле сиңа, би? – диде бикә.

– Килде дип… килеп җитмәгән дә соң әле, – диде би, тотлыккандай итеп. – Алмыш хан кузгалса, иң элек кемгә ташланыр дисең – миңа!

– Шулай шул, – РґРёРї РєСѓР№РґС‹ Р±РёРєУ™, килешеп. – Р?кенче йомышың РЅРё?

– Р?кенче йомыш? – РґРёРґРµ Р±Рё. – Р?кенче йомыш… РњРёРЅ бернәрсә уйлаганыем, Р±РёРєУ™. Килгәч килгәч, РєРѕСЂС‹ РєСѓР» белән кайтып китәсем килми. Туганлашып булмас РјРёРєУ™РЅ безгә, РґРёРј, Р±РёРєУ™.

– Без болай да туганнар түгелмени?

– Җырак туганнар икән шул, бикә. Ныграк якынаергае безгә.

– Ничек итеп?

– Минем кызым Тәңкә ошадымы сезгә? – диде Ямгырчы би, сакал-мыегын сыйпаштырып.

Аның бу кыланышы бикәгә никтер: «Мин ошыйммы сиңа?» – дигән сымаграк тоелды.

– Ошады… – диде Койтым бикә, көттереп. – Шулай да син исеңнән чыгарасың, би: сез дә, без дә буртаслар түгел, ата-баба йоласы буенча бездә җегетне кызлар сайламый, кызны җегетләр сайлый.

– Гарәп йоласын тотсам да, мин ата-баба йоласына каршы түгел, – диде Ямгырчы би. – Ата-ананың килешүе язык түгел лә, бикә! Гарәп йоласы буенча…

– Мин ата-баба йоласын[38 - Йола – монда «дин» мәгънәсендә килә.] артыграк күрәм, – диде Койтым бикә, бине бүлдереп.

– Тәңкә – минем бердәнбер кызым, – РґРёРґРµ Ямгырчы Р±Рё. – РЈР» иректә үсте. Анасыннан РёСЂС‚У™ ятим калганга, РјРёРЅ аны бернидән тыймадым, кысмадым. РЈР» РґР° ата-баба йоласын артыграк РєТЇСЂУ™. Р?РЅРґРµ менә үзенә РєРёСЏТЇ сорый. Чын. Үзара гына әйткәндә, шуның өчен алып килдем РґУ™ РјРёРЅ аны. Алмыш ханның РєТЇР·Рµ төшкәнче дип… Сезнең белән килешеп булса…

– Син кемне күз алдында тотасың, би? – диде Койтым бикә, кызыксына төшеп.

– Синнән туган Тотыш угланны күз алдында тотам мин, бикә! – диде Казаяк ыруының башы.

Койтым бикә, телен тешләгәндәй, сүзсез калды.

У?ле кайчан гына Койтым кырнак аны – Тотышны карынында йөрткән РёРґРµ! РќРёРЅРґРё авыр булды Р°ТЈР° СѓР» баланы табу! Уналты-СѓРЅТ—РёРґРµ яшьлек кырнак СѓР» чагында РЅУ™СЂСЃУ™ генә белә РёРґРµ СЃРѕТЈ йөкле булу, тулгак тоту, бала табу турында? РђТЈР° әйткәннәр РёРґРµ, яшь чагында бала табу җиңелрәк була СѓР», РґРёРіУ™РЅРЅУ™СЂ РёРґРµ. Белеп әйттеләр РјРёРєУ™РЅ, белми әйттеләр РјРёРєУ™РЅ СѓР» СЃТЇР·РЅРµ, тик шулай РґР° Р°ТЈР° җиңел булмады СѓР» бала табу. Аныкы үлем белән бер булды. Кендек У™Р±Рё белән Язай имче баланы ярып алдылар, СЋРєСЃР° СѓР» аны табалмаган булыр РёРґРµ. Шулай итеп, аның углы РґУ©РЅСЊСЏРіР° РўУ™ТЈСЂРµ яраткан капугтан түгел, кеше кулы белән уелган капугтан чыкты. РЁСѓТЈР° РґР° СѓР» Р±ТЇСЂРµ булып түгел, арыслан булып үсте![39 - Борынгы заманда кыпчакларда РёСЂ бала туса – Р±ТЇСЂРµ туды, кыз бала туса – төлке туды, РґРёРіУ™РЅРЅУ™СЂ.]

У?Р№Рµ, арыслан булып үсте… беркем сүзен тыңламыйча, беркемгә баш бирмәенчә… йолаларны, С‚ТЇСЂУ™Р»У™СЂРЅРµ санламыйча… кыргый булып, усал булып үсте. Тугач, аның зурлыгына, көрлегенә таң калдылар. Т®СЃУ™ төшкәч, аның көченә, кыюлыгына… башсызлыгына шаккаттылар. Шушы РєУ©РЅРіУ™ тикле СѓР» РєТЇРїРјРµ баланың кулын-аягын имгәтте, РєТЇРїРјРµ ырудашын кан-яшь түктерде! Ыру башының углы булмаган булса, РєТЇРїС‚У™РЅ РёРЅРґРµ аның итен карга, козгын чукыган булыр РёРґРµ. РќРёРє? РќРёРє шулай СѓР»? РќРёРіУ™ шундый РєРёСЂРµ, ТЇТ—У™С‚, башсыз? РђРЅРґР°, РєТЇСЂУ™СЃРµТЈ, РёРєРµ төрле кан шулай талашадыр. У?ллә РўУ™ТЈСЂРµ аны болгарлардан ата-баба каны өчен ТЇС‡ алырга шулай көчле итеп, кыю итеп яратканмы? У?ллә… Утташ кам әйткәнчә, туган чакта аның йөзенә явыз Октуган үзенең сасы тынын У©СЂРіУ™РЅРјРµ? РўС„ТЇ! РўС„ТЇ! Т®Р· каргышы үзенә!

Ни генә булмасын, менә шул Тотышны өйләндерер чак та җиткән! Бу турыда инде быел кыш та сүз булып алган иде. Алар аңа кызын да сайлап куйганнар иде. Күрән бинең Биар ханы белән туганлашасы килә. Биар ханының җитен чәчәгедәй зәңгәр күзле, җитен сүседәй аксыл чәчле сылу Ай-ярукны сорамакчы иде алар. Биар ханына әле кода җибәрелмәгән, тик шулай да төн яктагы бай күршеләр Күрән бинең теләген беләләр булырга тиеш.

– Мин каршы түгел, – диде бикә, беравык тынып утырганнан соң, уйчан гына. – Шулай да өздереп кенә мин берни дә әйтә алмыйм. Анасыннан башка аның әле атасы да бар. Болгарларга каршы яу чыгаргамы-юкмы дигән кебек, бу да бик катлаулы эш.

– Шуның өчен җыен җыеп тормабыз ич? – диде би, көлемсерәп.

– Җыймыйча да булмас, – диде бикә дә, елмаеп, йомшарып. – Кайгырма, ул җыенда миннән башка бары Күрән би генә булыр. Үзем мин ничек тә синең теләгеңне аяк астына салмаска тырышырмын. Монысында инде минемчә булыр!

– Тәңре сезгә чуктин-чук яшь бирсен, байлык, саулык бирсен, гүзәл бикә! Мин иртәгә тагын белешермен, – диде елгыр би, бикә алдында бишкә бөгелеп.




XVII


Өлкәннәр Тотышны шулай башсыз РґРёРї, явыз РґРёРї уйласалар РґР°, үзен СѓР» бер РґУ™ алай РґРёРї белми РёРґРµ. РЈР» яшь РёРґРµ, көчле, кыю РёРґРµ. РђРЅС‹ТЈ бертуктаусыз каядыр йөгерәсе, чабасы РєРёР»У™; нидер эшлисе, кырасы-ватасы РєРёР»У™ РёРґРµ. РђРЅС‹ТЈ Р№У©СЂУ™РіРµ беркайчан РґР° тынгы белми шикелле РёРґРµ. РЁСѓТЈР° РєТЇСЂУ™ РґУ™ СѓР» үзенең көчен, СЏСЂСЃСѓ тойгыларын кая РєСѓСЏСЂРіР° белмичә интегеп бетә РёРґРµ. РЁСѓТЈР° РєТЇСЂУ™ РґУ™ СѓР», ачуы килеп, Р№У™ үзенең яшьтәшләрен тукмап ташлый, Р№У™ булмаса, ат атланып чаба, уктан ата, СЃУ©ТЈРіРµ С‡У©СЏ РёРґРµ. Р?РЅРґРµ СѓР» РґР° булмаса, Чулман ярындагы текә кыяларга, биек агач башларына менеп, РєРѕС€ ояларын туздыра, төрле куркыныч уеннар СЌР·Р»У™Рї таба РёРґРµ.

Яшь угланны гел котыртып торган тыелгысыз көчтән башка тагын икенче бер нәрсә дә бар иде.

Ата-баба йоласы буенча өйләнгәндә, кызның байлыгына, ярлылыгына карамыйлар иде. Чибәрлек, тазалык кызның иң зур байлыгы санала иде. Күрән би үзенең кырнагын хатын иткәч, беркемнең дә моңа исе китмәде. Киресенчә, яшь бикәнең күркәмлеге, матурлыгы бик күпләрнең күңеленә юш килде. Аны өйдә чын күңелдән ярата башладылар, олылый башладылар.

Арада көнчелләр РґУ™ табылды. Өлкән хатын У?РґРё Койтым Р±РёРєУ™РЅРµ аеруча яратмады. Баштарак СѓР» кече хатынны РєТЇР· кырыена РґР° чыгармады: Р°ТЈР° төрле яман СЃТЇР·Р»У™СЂ белән эндәште, әледән-әле кырнаклыгы белән йөзен ертты, аннары ничек С‚У™ аннан авыр, пычрак эшләрне генә эшләтергә тырышты. РЁСѓРє, таза Тотышка РёСЃУ™ Р±РёРіСЂУ™Рє С‚У™ нык эләкте. Кеше РєТЇСЂРјУ™РіУ™РЅРґУ™, СѓР» аны сугып та Т—РёР±У™СЂРґРµ, тибеп С‚У™ Т—РёР±У™СЂРґРµ. Өлкәннәр арасында, баланың яшьтәшләре арасында СѓР» Р°ТЈР° карата РєТЇСЂУ™Р»У™С‚У™ саксызлык, салкынлык күрсәтте.

Куркытылган, исен җыеп өлгермәгән яшь Р±РёРєУ™ үзен РґУ™, баласын РґР° чын-чынлап яклый алмады. РЇТЈР° Т—РёСЂРґУ™, СЏТЈР° ыруда, СЏТЈР° У©Р№РґУ™ СѓР» У?РґРёРґУ™РЅ генә түгел, аның башка кардәшләреннән РґУ™, шулай СѓРє ТЇР· иреннән РґУ™ өркеп СЏС€У™РґРµ. Тумыштан булган кыюлык, иркенлек тойгысы Р°ТЈР° Р±РёРє әкрен РєРёСЂРµ кайтты, шактый соңлап кайтты.

Куркып-өркеп, кыерсытылып СЏС€У™РіУ™РЅ ананың углы РґР° баштарак куркып-өркеп үсте. Аннан РґР° Р±РёРіСЂУ™Рє, СѓР» үзенең «кырнак баласы», «кимчелекле бала» икәнлеген аңлап үсте. РђРЅС‹ТЈ РјРѕТЈР° ачуы килде, күңеле кырылды. РђРЅС‹ТЈ ТЇС‡ аласы килде, ТЇРіРё анасы У?РґРёРґУ™РЅ, әледән-әле үзен кыерсыткан туганнарыннан, яшьтәшләреннән Р±РёРє каты итеп ТЇС‡ аласы килде. Күкрәгендә, беләгендә РєУ©С‡ барлыгын тоя башлагач, СѓР», бер РґУ™ юктан кабынып РєРёС‚У™СЂРіУ™ генә торган ярсуына, кимсенү тойгысына ирек биреп, үзен кыерсытучыларны еш кына С‚У™РїУ™Р»У™Рї С‚У™ ташлады. Кыйналган яшьтәшләренең шулай СѓРє ачулары килде. Алар, аның СЋРєРєР°-барга үртәлүен күреп, тагын РґР° ныграк үчекләделәр. РЎРѕТЈРіР° таба, Тотыш углан ТЇСЃУ™ төшкәч, аның туганнарының телендә «юлбасар», «башкисәр» кебек СЃТЇР·Р»У™СЂ ешрак кабатлана башлады. Андый СЃТЇР·Р»У™СЂРЅРµ өлкәннәр РґУ™ Р±РёРє теләп кабатладылар.

Шулай ТЇСЃУ™-ТЇСЃУ™, бала күңеленә кара кан укмашты. У?ле СѓР» төшенкелеккә бирелде, әле аранын җимереп качкан яшь айгырдай тилереп Р№У©СЂРґРµ. Т®Р· яшьтәшләре арасында аның якын беркеме РґУ™ булмады. Унбишләп туганы янында СѓР» үзен ялгыз СЃРёР·РґРµ. РђРЅС‹ бары ТЇР· анасы гына яратты. Турыдан-туры читкә какмаса РґР°, РљТЇСЂУ™РЅ Р±Рё РґУ™, РєТЇСЂУ™СЃРµТЈ, башкаларның йогынтысына бирелеп, үзенең «юлбасар» углына карата шактый кырыс булды.

Өлкән хатын У?РґРё РєРёРЅУ™С‚ чирләп киткәч, У?РґРёРЅРµТЈ кулыннан СЌС€ РєРёС‚У™ башлагач, Койтым Р±РёРєУ™ башын РєТЇС‚У™СЂРґРµ. Бинең үзен башкаларга караганда ныграк яратканлыгын СѓР» РёРЅРґРµ РєТЇРїС‚У™РЅ белеп, тоеп РєРёР»У™ РёРґРµ. Бу Р°ТЈР° икеләтә РєУ©С‡ Р±РёСЂРґРµ. РЈР» РёРЅРґРµ үзен РґУ™, углын РґР° СЋРєРєР°-барга кыерсыттырмый башлады. Киресенчә, элеккеләрнең үчен кайтарырга теләп, көндәшләрен әкренләп-әкренләп ТЇР· кулына ала барды. У?РґРё үлмәс борын СѓРє РёРЅРґРµ СѓР» У©Р№ эчендә баш булып өлгергән РёРґРµ.

У?Р№Рµ, РёСЃРєУ™СЂРјУ™СЃС‚У™РЅ Койтым Р±РёРєУ™ бөтенесен ТЇР· кулына алды. РўРёРє Тотышны гына СѓР» тулысынча буйсындыра алмады. Үсмер Тотыш, җегет Тотыш, беркемгә РґУ™ баш РёРјРёС‡У™, койрык тоттырмыйча, ТЇР· көенчә яши Р±РёСЂРґРµ. Элеккеге ачы тойгыларга, ТЇРїРєУ™-У™СЂРЅТЇР»У™СЂРіУ™ яшьлек тилелеге, яшьлек кайнарлыгы өстәлде. Яшьтәшләр РґУ™, өлкәннәр РґУ™ әле булса Р°ТЈР° чит кеше, СЏС‚ кеше итебрәк карауларында булдылар. У?ле булса СѓР» РјРѕРЅС‹ сизеп-тоеп СЏС€У™РґРµ, әле булса үзен никтер, РЅРё өчендер кыерсытылган итеп белде.

Атасы аңа быел беренче тапкыр ышанып эш йөкләде: кыш көне ул, этләр җигеп, кораллы йөз ир белән, илле йөк мал белән төн кешеләренә сату-алуга барды. Атасы аны юри җибәрде, сынап карау өчен… Аннары ул аның көченә, кыюлыгына да ышанды. Шулай ук аның бу углында баш та юк түгел иде.

Кыш көнендә бер дә кояш чыкмый торган дөм караңгы төн иленнән, боз иленнән Тотыш углан биш ай дигәндә кире кайтып төште. Чаналарга таудай тире төяп, бер тиенен, бер кешесен, бер этен дә югалтмыйча, баеп, кырысланып, олыгаеп кайтып төште. Моңа тикле «шар тибүдән» башканы белмәгән «башкисәр», «юлбасар» угланның исән-аман кайтып керүен күреп, бөтен катауның исе китте. Ата белән ананың исә куанычы эченә сыймады. «Булдырдың, углым! – диде аңа атасы. – Синең кебек чакта атай мине дә шулай мал белән җибәргәние. Каты буранга юлыгып, этләрне, йөкләрне югалтып, кешеләрне туздырып, ярты юлдан кире кайттым. Болай булгач, атаңны уздырдың, углым».

Атасыннан мондый мактау сүзләре ишетеп, Тотыш угланның күзләренә яшь килде. Туганнан бирле бу аның атасыннан гына түгел, анасыннан кала барлык өлкәннәрдән ишеткән беренче мактау сүзе булгандыр. Ата белән угыл арасындагы салкынлык, кырыслык шул көннән соң әйтерсең мәңге юкка чыкты. Шул көннән соң Тотыш углан атасына Тәңрегә табынган кебек табына башлады.

РЈР» әйтерсең РєРёРЅУ™С‚ үсеп китте. Күңеле белән, СѓР№-теләкләре белән үсеп китте. РЈР» үзен өлкәннәргә тиң итеп, алар эшли алган барлык эшләрне эшләрдәй чын РёСЂ итеп тоя башлады. Атасы белән анасының РєРёР»У™СЃРµ РєУ©Р·РіУ™ Биар ханының кызына өйләндерергә җыенуларын белгәч, аның чын-чынлап С‚ТЇР±У™СЃРµ РєТЇРєРєУ™ тиде. РўРёР·РґУ™РЅ, тиздән СѓР» өйле, хатынлы РёСЂ кеше булачак! РўРёР·РґУ™РЅ, тиздән СѓР» РґР° кеше арасына кереп, үзенең сүзен У™Р№С‚У™ алачак – аның белән санлаша башлаячаклар! Барлык РёСЂР»У™СЂ кебек, СѓР» РґР° киңәшләрдә, җыенда катнаша алачак, кулына корал тотып, сакта-каравылда торачак. Кем РёС‚У™СЂ РёРєУ™РЅ аны атасы – каравыл башымы, агычымы[40 - Агычы – хәзинәче.], амбарчымы, битекчеме[41 - Битекче – СЏР·Сѓ-сызу эшләрен алып баручы.]? Субашы булырга СѓР» әле яшь. РўТЇСЂУ™[42 - РўТЇСЂУ™ – билгеле бер кагыйдәләр җыелмасы, закон.] буенча яшьләрне андый Р·СѓСЂ эшкә куймыйлар. РњРѕРЅС‹ТЈ өчен СЏСѓРґР° катнашырга, ТЇР·-ТЇР·РµТЈРЅРµ батыр итеп, башлы, белекле итеп күрсәтергә РєРёСЂУ™Рє. У?легә кечкенә алай[43 - Алай – гаскәри төркем, отряд.] башы булып торсаң РґР° ярый. У?ллә СЃРѕТЈ сатучы РёС‚У™СЂ РјРёРєУ™РЅ аны атасы? Анысы РґР° яхшы булачак. Товар белән тагын С‚У©РЅ кешеләренәме, Хазаргамы җибәрер. Җибәрсен! Чит илләрдә, чит телләр, чит кешеләр арасында күңелле. РђРЅРґР° Р±РёРє кызык. РЇС‚ РЅУ™СЂСЃУ™Р»У™СЂ РєТЇСЂУ™СЃРµТЈ, СЏС‚ азыклар ашыйсың.

У?ллә көчле чирү[44 - Чирү – гаскәр.] туплап, болгарларга каршы СЏСѓ җибәрер РјРёРєУ™РЅ СЃРѕТЈ аны атасы? Р?РєРµ СЃТЇР·РЅРµТЈ берендә тиккә генә болгарларны, Алмыш ханны яман итеп телгә алмыйлардыр РёС‡! Атасы ирек Р±РёСЂСЃУ™, болгарларның тетмәсен тетәр РёРґРµ СѓР», урдаларын, авылларын көлгә әйләндерер, барлык ирләрен Р?тилгә тутырыр РёРґРµ. РЈР» бары тик чибәр кызларны гына кызганыр РёРґРµ. Аларны СѓР», коллар итеп, Кызыл РЇСЂРіР° алып кайтыр РёРґРµ.

Яшь җегет еш кына шулай уйланды. Кулга төшерелгән чибәр кызларны, хатыннарны, алтын-көмешне каекларга төяп, күңеленнән катауга кайтып кергәч, аның күз аллары томаланды. Уйлары буталды. Шуннан соң нишләячәген ул ачык кына күз алдына китерә дә алмады. Барлык теләкләр, татлы уйлар иң ахырда бары бер нәрсәгә – ир буласы, зур кеше буласы килүгә кайтып калды. Шул бер теләгенә иреште исә, никтер бөтен нәрсә үзгәрер, бөтен нәрсә бары ул теләгәнчә генә булыр шикелле тоелды.

Көтмәгәндә Ямгырчы Р±РёРЅРµТЈ килеп С‚У©С€ТЇРµ, акбүреләрне болгарларга каршы СЏСѓРіР° У©РЅРґУ™РІРµ Тотыш угланны канатландырып Т—РёР±У™СЂРґРµ. РЈР» РёРЅРґРµ үзен чын-чынлап СЏСѓРґР° итеп РєТЇСЂУ™ башлады. Ыру аксакалларының киңәше С‚У©РєУ™РЅРіУ™РЅРЅРµ СѓР» киеренке бер түземсезлек белән көтте. Аларның СЏСѓ яклы булачагына СѓР» У™Р· генә РґУ™ шикләнмәде. РўРёРє аксакаллар киңәше СѓР» көткәнчә С‚У©РєУ™РЅРјУ™РґРµ. Шуннан СЃРѕТЈ СѓР» бар ышанычын җыенга баглады. Р?РЅРґРµ җыен РґР° баш тартса, СѓР» чагында… СѓР» чагында… Юк, булмас! Акбүреләр болгарлардан ТЇС‡ алырга тиешләр, акбүреләр борынгы атакларын кайтарырга тиешләр! Җыен каршы килсә, СѓР» берүзе РєРёС‚У™С‡У™Рє, Ямгырчы Р±Рё белән! Бөтен ыруга каршы СѓР» берүзе сугышачак!

Түрә буенча, йола буенча, ыруга кагылышлы эшләрне тикшергәндә, балалар катнаша алмыйлар иде. Тотыш моны бик яхшы белә иде. Шулай да ул, кайгылы башын иеп, атасы янына керде, аның үзен җыенда катнаштыруын үтенде.

Бу көннәрдә бинең чырае аеруча караңгы иде. Ул әле изге нарат янындагы күренешне дә онытмаган иде. Ук-җәя барлап, кылыч кайрап йөргән белексез углын ул пыр туздырып чыгарды.

– Мин синнән дә, туганнарыңнан да, аналарыңнан да, ырудагы барлык кешеләрдән дә олырак, – диде ул углына. – Мин бары ырудан, түрәдән, ата-баба йоласыннан гына олырак түгел. Син ырудан да, түрәдән дә, йоладан да… атаңнан да олырак булмакчы буласыңмы?

– Мин синнән олы булырга тырышмыйм, атам! – диде Тотыш углан, тезләнеп.

– Бар, күземә күренмә! – РґРёРґРµ РљТЇСЂУ™РЅ Р±Рё. – Бер генә каршы СЃТЇР· әйтсәң дә… Р?гелексез!




XVIII


Тотыш угланның җыены шуның белән төкәнде. Атасының тупаслыгы яшь җегетнең кытыгына килеп тиде. Йомыла башлаган күңел ярасы яңадан ачылды. Яңадан ул үзен читкә тибәрелгән, кимсетелгән итеп тойды. Аның тагын бар нәрсәгә ачуы килде, аның тагын кемнәрдәндер үч аласы килде. Йолдыз-кашканың йолыкка биреләсен белгән көнне дә аның бу тикле күңеле кырылмаган иде бугай.

Атасы яныннан ул туры атлар абзарына ашыкты. Күзенә күренгән беренче атка атланды да, кояшта кызынып утырган карт-корыга, судан кайтучы хатын-кызга пычрак су, ләпек чәчрәтеп, чыбыркысы белән атын яра-яра, Басу-капка ягына чапты.

Капка сакчылары ерактан ук аны күреп алдылар, туктатмакчы булып, аның юлына аркылы төштеләр. Капка ачык, күперләр төшерелгән иде, шулай да тикшерми-сорамый беркемне дә кертмиләр дә, чыгармыйлар да иде.

– Кит юлдан! – дип кычкырды Тотыш углан сакчыларга.

Атның йөгәненә тотынырга чамалаган Талутка ул, бар көченә кизәнеп, чыбыркы белән салды. Талут чинап җибәрде, тезгенгә сузылган кулын тиз генә тартып алды да чыбыркы очы тигән күзен учы белән каплады. Тавышка йөгереп башка сакчылар килеп җитте. Би углының холкын белгәнгә, алар аңа ныклап торып каршы килергә батырчылык итмәделәр.

– Китегез, кит! Берегезне калдырмый турап бетерәм! – дип кычкырды ярсыган яшь җегет, кылычын кыныдан суырып.

Сакчылар шундук як-якка сибелделәр, сүгенү, мыгырдану тавышлары ишетелде. Тотыш углан, җилдәй очып, капкадан, күпердән чыкты да басу ягына элдерде. Аның артыннан тик күпер яркакларының дөпелдәгән тавышлары гына гүләп калды да, ат тоягыннан каты балчыклар гына чәчрәде.

– Йа Тәңрем! Эт урынына да күрмиләр без караларны! – диде Талут, ачынып.

– Азынды! Түрәне санламый, атасын тыңламый, – диде сакчыларның берсе, сукранып.

– Би углына ничек телең бара? – диде икенчесе.

– Бара шул! – диде беренче сакчы. – Мин әле аны җыенда әйтәм… бөтен ыру алдында. Теңкәне корытты инде, эттән туган! Китсен әнә Тәңре катына! Муенына элмәк салып, асып куйсыннар агач башына.

– Юк, әйтмәссең, – РґРёРґРµ икенче сакчы тыныч кына. – У?йтсәң, ТЇР·РµТЈ РґУ™ РўУ™ТЈСЂРµ катына юлларсың. РЎРёРЅРµТЈ РґУ™ языкларың җитәрлек.

Кичкә таба, караңгы төшә башлаганда, арып-алҗып, Җирәнкәйне эштән чыгарып, Тотыш углан катауга әйләнеп кайтты.

– Атайга әйтмәдегезме? – диде ул көчсез, кызганыч бер өн белән.

– Юк, Тотыш, әйтмәдек, – диделәр сакчылар. – Юкка кыздың баягынак. Талут күзсез калды.

– Кичерсен мине, – диде Тотыш, үкенү белдереп.

Куеныннан берничә акча алып, ул сакчыларга ыргытты.

– Талутка әйтегез: анай янына барсын – теләгәнен алыр.

– У?йтербез, Тотыш, әйтербез, – диештеләр сакчылар.

– Җыен беттеме? – диде Тотыш.

– Беткән. Яу булмаячак, – диделәр сакчылар, куанып.

Яшь җегетнең болай да бозылган йөзе тагын да ныграк бозылды. Сакчыларга ул бүтән эндәшмәде.

Ул өйгә кайтып кергәндә, аның энеләре, сеңелләре, пыр тузып, шаулашып, күз бәйләш уйнап яталар иде. Учакта төтәп кисәү башы яна, – шуңа күрәдер, ахрысы, өй эченә бераз гына әчкелтем ис чыккан иде. Балаларны караучы карчык өйдә юк иде. Күрәсең, ул чыгып киткән, йә булмаса, күрше бүлмәдә йокы симертә иде.

Балалар, уеннарын онытып, Тотышны сарып алдылар.

– Тотыш кайтты, Тотыш!

– Ашка өлгермәдең!

– Кайда йөрдең? – диештеләр аның туганнары, төрлесе төрле яктан кычкырып, шаулашып.

Шушы ыбыр-чыбыр арасына кайтып керү белән, кайчан гына булмасын, Тотыш үзенең балалыгыннан оялу, тартыну кебек бернәрсә тоя иде. «Балалар өе» дип йөртелгән бу өйдә иң зурысы ул иде. Аның белән бергә тукмашып үскән туганнары инде барысы да аерым яшиләр – өйләнгәннәр, йә булмаса, кияүгә чыкканнар иде.

Үзенең аягына-кулына уралган, өстенә менгән, башына атланган, чыр-чу килгән энеләренә, сеңелләренә бүген аның аеруча ачуы килде. Ул аларның кайсын кая төртеп, этеп җибәрде дә, билендәге кылычын салып, бала-чага буе җитмәслек биек чөйгә элеп куйды. Төн кешеләренә җибәрер алдыннан кылычны аңа атасы бүләк итеп биргән иде.

Балалар, кайсы шүрләп, кайсы үпкәләп, кинәт кенә тынып калдылар; күзләрен уттай елтыратып, борыннарын тарткалап, зур, усал абыйларының чишенгәнен күзәтеп тора башладылар.

– Абый, без бүген кыздырылган балык белән ботка ашадык, бал эчтек! – диде берсе, абыйсының күңелен тапмакчы булып.

– Абый, инәкәй сиңа да алып кайтты. Учак янында, чүлмәктә, – диде икенчесе.

– Кая, китерегез монда, – диде абый кеше.

Балалар, бер-берсен уздырырга тырышып, шундук учак янына ташландылар, кулларын пешереп, бер чүлмәкне биш-алтысы берьюлы тотып, абыйлары алдына китереп тә утырттылар. Күп тә үтмәде, балаларның күңеле яңадан күтәрелеп китте. Кырыс абыйларын онытып, алар тагын уйнарга керешеп киттеләр. Тотыш, киез өстенә, тәбәнәк табын янына утырып, үзенә дип куелган азыкларны ашады.

Ашагач-эчкәч, ул тынычланып калды. Учак янында беравык тынып утырды да, кызыксынып, кечкенә туганнарының уенына карап тора башлады. Шул чакны ул балалар арасында, ярым караңгыда ниндидер ят кыз күреп алды. Баягынак ишектән килеп кергәч тә аңа өй эчендә нишләптер кеше күбәеп киткән шикеллерәк тоелган иде, аннары таныш чыр-чу арасында ят тавыш та ишетелгәндәй булган иде. Теге Ямгырчы би кызы ич бу. Менә кем кергән икән аларга! Моңарчы ул аны читтән генә күреп калган иде. Озынча ак битле, кара кашлы бу чандыр кызның күз карашы учак җылысы кебек җылы да, ягымлы да иде.

– Абый, бу – Тәңкә! Кунак кызы! – диештеләр энеләр-сеңелләр, абыйларының ят кызга карап торуын күреп.

– Р?СЃУ™РЅРјРµ, Тотыш, – РґРёРґРµ кыз, йомшак кына, оялчан гына елмаеп.

– Р?СЃУ™РЅРјРµ, РўУ™ТЈРєУ™, – РґРёРґРµ Тотыш.




XIX


Кунак кызы Тәңкәгә аерым киез өй корылган иде. Ул анда өлкән яшьтәге бер асрау белән тора иде. Төн уртасы якынлашып, балаларның кайсы йокыга киткәч, кайсы уеннан арып-талып йокыга җыена башлагач, Тәңкә дә үз өенә кайтып китмәкче булды.

– Кал бездә генә! – диде Тотышның Айсылу атлы зур сеңлесе.

– Кал, кал, бергә йокларбыз!

– У?РєРёСЏС‚ сөйләшербез! – диештеләр башкалар РґР°.

Ярым караңгыда Тотыш кунак кызның беләгеннән тотып алды да, колагына пышылдап:

– Калма! Үзем озатып куям, – диде.

Пышылдаган чакта аның маңгае кызның кайнар чигәсенә тиеп китте. Кыз берни әйтмәде. Тотышка ул озак, бик озак эндәшми торды шикелле тоелды.

– Кайтам, – диде Тәңкә Айсылуга калтыранып чыккан бер пышылдау белән.

– Кайтсын, кайтсын! – диде абый кеше, кунак кызын яклап. – Курыкма, үзем озатып куярмын.

Тотыш, кинәт үзен искиткеч җиңел тоеп, кемнеңдер аягына басып, кемгәдер бәрелеп, түргә узды, чөйдән киемнәрен алды. Ул киенгән арада, Тәңкә, ишек бавына тотынып, дер-дер калтыранып, ярым караңгыда аны көтеп торды.

Язгы төн караңгы иде, салкынча иде. Каршыда гына, кап-кара булып, җир өстендә өйләр калкып утыра, өйләрдән, каралты-куралардан арырак, койма ягында, озын муеннарын күккә сузып, кара манаралар очлаеп күренә иде. Ул якта – койма өстендә, тычкан күзе төсле генә булып, төнге сакчыларның утлары җемелдәшә иде. Күктән исә, җирдәге караңгылыкка исләре китеп, берән-сәрән йолдызлар карап тора иде.

Өй эчендә юаш, тыйнак тоелган Тәңкә тышка чыккач бер дә юктан көлеп җибәрде: Тотышның янбашына төртте дә, җегет аны-моны абайлап өлгергәнче, караңгыда юк та булды. Тотыш аның киез өйләргә таба юнәлгән аяк тавышларын гына ишетеп калды. Үзенең җебегәнлегенә чак-чак кына үртәлеп, чак-чак кына үкенеп, ул качкан кызны куа китте. Бер-ике атлауда ул өйләр арасына барып керде. Туктап як-ягына каранды. Якын-тирәдә беркем юк иде. Кайдадыр шунда гына кунак кызының тыелып кына көлгән тавышы ишетелде. Тотыш тавыш килгән якка ташланды. Аның инде караңгыга күзе ияләнә башлаган иде – чак кына ул кызның җиңеннән эләктереп алмады. Үчекләшеп, кыз тагын көлеп җибәрде.

– Тоталмыйсың, тоталмыйсың! – диде ул, әкрен генә көлеп.

Кинәт сулуы капкан Тотыш, берни эндәшмичә, уттай янган күзләре белән якындагы карачкыны күзәтте. Болай качышлы уйнаганда үзенең чыннан да аны тота алмаячагын ул бик яхшы төшенде.

Алар шулай караңгыда бер-берсенә карашып торгандай иттеләр дә, икесе дә берьюлы диярлек урыннарыннан кузгалып куйдылар. Тотыш, үзенең тиле көченә ышанып, ярсып яңадан куа башлады. Кыз көлгән сыман бер өн чыгарды да, башын иеп, аның кул астыннан шуып китте.

– Тотмасаммы! – диде ул, янап.

– Тоталмыйсың! – диде кыз, үчекләп.

Шул чакны якында гына, урам якта тояк тавышлары ишетелеп китте – үзара әкрен генә сөйләшеп, урда коймасы буеннан төнге сакчылар узып бара иде. Яшьләр, караклыкта тотылган угрылар кебек, икесе дә сискәнеп киттеләр, тынып калдылар, сагаеп, урам якка колак салдылар.

Кызга караганда Тотыш элегрәк исенә килде. Сакчыларны онытып, ул кисәк кенә Тәңкәгә ташланды. Кунак кызы бары көчсез бер тавыш белән «ах!» дияргә генә өлгерде – куйны эләктереп алган бүре кебек, җегет аны ике куллап тотып алды. Тотып алды да, кочып, кысып, җирдән күтәрде.

– Җибәр! – диде кыз.

Кулыннан ычкындырмыйча гына Тотыш кызны җиргә бастырды. Бераз каушап-калтыранып торгандай итте, бар кыюлыгын бергә җыеп, аны яңадан кочып алды. Яратып, иркәләп, оялып кочты.

– Минеке буласыңмы? – диде ул, пышылдап, кайнар сулышын өреп.

Кыз эндәшмәде.

– У?Р№С‚, буласыңмы? – РґРёРґРµ СѓР», кабатлап. – РњРёРЅ бер РЅУ™СЂСЃУ™ уйладым. Бүген генә… әле генә… У?йтсәң У™Р№С‚У™Рј. РњРёРЅРµ РјРѕРЅРґР° беркем яратмый. Санламыйлар. Биарга РєРёС‚У™Рј, аннан РєУ©С‡ сорыйм. Алмыш ханга каршы СЏСѓ чыгам. Р?шетәсеңме, Алмыш ханга каршы СЏСѓ чыгам! РЎРёРЅРµТЈ атаңа булышка барам. Күрерсең менә, Алмыш ханны Т—РёТЈСЃУ™Рј, бөтен Р?тил йортка үзем хан булам! РЁСѓТЈР° РєТЇСЂУ™ РёТЈ элек РјРёТЈР° хатын кирәк… Хатыным булмаса, Биар ханы РјРёТЈР° РєУ©С‡ Р±РёСЂРјУ™СЏС‡У™Рє, РјРёРЅРµ Р?тил-Чулман йортның ханы РґР° ясамаячаклар. Аңладыңмы РёРЅРґРµ? Чыгасыңмы РјРёТЈР° РєРёСЏТЇРіУ™?

Тонык кына йолдызлар яктысында кыз, үзенең яратуын белдереп, аның яңа мыек чыгып килгән сылу йөзенә карады, очкынланып торган тере күзләренә карады. Теле белән әйтергә аның көче җитмәде, дер-дер калтыранып ул кайнар куллары белән, кайнар бите белән аның күкрәгенә сыенды да авыз эченнән ниндидер изге келәүләр әйтте.




РҐРҐ


Бу төнне яшьләр генә түгел, өлкәннәр дә тынычсыз уздырдылар. Тик аларның тынычсызлыгы куанычлы тынычсызлык түгел, кайгылы, борчулы тынычсызлык булды. Койтым бикә үзенең болгарларга, Алмыш ханга булган каршылыклы уйларыннан, яшьлегенең куркыныч истәлекләреннән арына алмады. Ямгырчы би үз эшләре турында баш ватты. Күрән бинең кайгысы исә Койтым бикәнекеннән дә, Казаяк ыруы башыныкыннан да зуррак, тирәнрәк иде.

Киштәләрдәге елкылдавык тиреләр, өем-өем күннәр, тәпән-тәпән баллар әз генә дә аның күз алдыннан китеп тормады. Шунда ук борып-борып аның эче авыртты, Утташ камның каргышларын, үзенең, Тотыш угланның эшләгән языкларын искә төшереп, анда эчтә нидер туктаусыз агулап, сызлап торды. Ул чын-чынлап куркуга төште. Аңа инде ул Тәңренең каргышларын татый башлады шикелле тоелды. Үзенең авыруын, үзенең эше гел кирегә китүен шулай Тәңре каргышына юрагач, аның күңел төшенкелеге көчәйгәннән-көчәйде. Чит ил сатучыларының килмәве генә түгел, Ямгырчы бинең көтмәгәндә килеп төшүе дә, аның шулай күңелләргә коткы салып Алмыш ханга каршы яуга өндәве дә, җыен да, Койтым бикәнең үзенә каршы чыгуы да – барысы да, барысы да шул ук олы каргышның бер чагылышы булып тоелды. «Күрәсең, яшәр көннәрем күп калмагандыр инде», – дип уйлады ул, әледән-әле сызланып.

Бераз шулай уфтанып, сыкранып, ыңгырашып ятканнан СЃРѕТЈ, СѓР» яңадан сатылмаган маллары турында, чит РёР» сатучыларында булырга тиешле ниндидер РёРј ТЇР»У™РЅРЅУ™СЂРµ турында уйлана башлады. «Ярар, Алмыш хан быел безгә аяк чалды, – РґРёРґРµ СѓР» ТЇР·-үзенә. – Т–У™СЂРёРЅРіУ™ РґУ™, аннан СЃРѕТЈ РґР° аяк чалса, СѓР» чагында нишләргә?В» У?Р№Рµ, СѓР» чагында нишләргә?! Ничек котылырга моннан? Алмыш ханны кемнәрдер килеп туздырып ташлаганны көтеп ятаргамы, әллә… Ямгырчы Р±Рё әйткәнчә… Юк, булмый! Булмас! Алайса, С‚ТЇР»У™РЅРјУ™РіУ™РЅ каланны С‚ТЇР»У™Рї, шуның белән буаны ерып җибәрергәмени? Кайсын сайларга – ирекнеме, байлыкнымы? РђС…, РЅРёРЅРґРё РєРёСЂУ™Рє алар икесе РґУ™ РёСЂ булган РёСЂ өчен!

Алайса, чыннан РґР° РєРѕСЂС‹ Т—РёСЂРґУ™РЅ аркыш[45 - Аркыш – кәрван.] Т—РёР±У™СЂТЇ кулайрак булыр РјРёРєУ™РЅРЅРё? Башкача СЋР» СЋРє. РљТЇСЂУ™СЃРµТЈ, шулай РёС‚У™СЂРіУ™ туры килер. Р?РєРµ ай барасы, РёРєРµ ай кайтасы. Башка СЋР» юк…

РЎРѕТЈРіС‹ СѓРµ РљТЇСЂУ™РЅ Р±РёРіУ™ ышанычлырак тоелды. Бу турыда СѓР» РёСЂС‚У™РЅ тыныч күңел белән РґУ™ уйлап карады. «Бүгеннән җыена башларга РєРёСЂУ™РєВ», – РґРёРґРµ СѓР» ТЇР·-үзенә. «Тик кемне җибәрергә СЃРѕТЈ?В» – РґРёРї уйлады СѓР» бераздан. РђРєР±РѕРіР° булдыра алмас. Котан шулай СѓРє. Булса-калса – Тотыш. Биш Р№У©Р·, алты Р№У©Р· кораллы сакчы, яхшы кылавызлар[46 - Кылавыз – СЋР» күрсәтүче.] булса, әйләнеп кайтыр. Товарын СЌС‚ ашасын, РёРј утлары, РёРј сулары алып кайтса, шул РґР° җиткән. РљУ©Р·РіУ™ тикле У?РґРё кебек китеп кенә бармаса ярар РёРґРµ. У?РґРё РґУ™ гел «эчем» РґРёРґРµ, менә СѓР» кая таба бара эшләр! Китсен Тотыш, китсен тизрәк! Эшкә җигелсә, тилелеген онытыр, кеше булыр.

Үзенең нишләргә җыенуын ул бикәгә дә сөйләде. Койтым бикә бүлдермичә тыңлап торды да:

– Тотыш миңа да кирәгие. Минем дә сиңа сүзем бар, – диде.

– Нинди сүз? – диде би, сагаеп.

– Ямгырчы би безнең Тотыш углыбызга үзенең кызын бирмәкче була, – диде Койтым бикә. – Туганлашыйк, ди. Безне олылап, ышанып шулай ерактан килгән… болай гына китеп барса, яхшы булмас.

«Котыртышып та өлгергәннәр, – дип уйлады би кире бер тойгы белән. – Өйләнешми торсыннар әле! Җилкуар Ямгырчы би белән туганлашасы гына калганые!»

Хатынына аның шулай РґРёРї У™Р№С‚У™СЃРµ килде. Тел очына килгән сүзен СѓР» У™Р№С‚У™ алмады – өйалдында кемнеңдер ишектән кереп килгәне ишетелде. Бүлмәгә каравыл башы РђРєР±РѕРіР° килеп керде. РђРєР±РѕРіР° Р±РёРЅРµТЈ У?РґРёРґУ™РЅ туган өлкән углы РёРґРµ. Р?РјУ™РЅ кискәседәй таза, кырыс, авыр холыклы бер кеше СѓР». Кулына СѓР» ниндидер бау-шу тоткан РёРґРµ.

– Менә, атай, бау баскыч, – диде ул, кулындагы бауны идәнгә ташлап. – Текмәдә эленеп калган. Чулман ягында… текә яр өстендә!

Акбога, ниндидер чиктән тыш куркыныч нәрсә булганлыгын аңлатырга теләп булса кирәк, дулкынланып, кулларын бутап сөйләде. Өй эчендә авыр тынлык урнашты.

– Тагын Тотышмыни? – диде ата кеше.

– Кем булсын башка – шул! – диде Акбога, авыр йодрыгын йомарлап.

– Каян белдең? – диде ата кеше.

– Каекчылар менеп әйтте, Ямгырчы бинең кызы Тәңкәне алып киткән, – диде Акбога.

– Тәңкәне?! – РґРёРґРµ Р±Рё, күзләрен шар итеп, урыныннан кузгалып. – Ямгырчы Р±Рё кызын?! Урлап? РЈРіСЂС‹ кебек алып качкан? Р?РЅРґРµ шул гына калды. Би углы – СѓРіСЂС‹!

– Ах! – диде Койтым бикә йөрәк ачысы белән. – Нишләтергә ул баланы?!

– Нишләтергә кирәген уйлап торасы калмаган инде, анай, – диде Акбога эчке бер сөенү сиздергән усаллык белән. – Болай булгач, зурга китте бу.

Бер дә юктан би ярсып кычкырып җибәрде:

– Телләшмә! – диде Акбогага. – Анаңа каршы сөйләргә кем булдың? Ул качканда син кайда калдың? Уяу саклыйлар аны, каравыл башы! Куанычы эченә сыймый. Бер-берсен тотып ашарга гына торалар…

– Кичер, атам, кичер, анам, – диде Акбога, тезләнеп, мыгырданып.

– Бар, йөрмә буталып! – диде би утыз алты яшьлек углына, аяк тибеп.

Акбога мыштым гына чыгып китте. Ата кеше, базга төшкән бүре кебек, үртәлеп, үз сакалын йолыккалап, әрле-бирле йөренә башлады. Чынлап та, болай булгач, зурга китте эшләр. Чуалды эшләр, чуалды!

Шулай ул үзалдына ярсып йөренде-йөренде дә утырган урынында тынып калган хатыны каршында туктады; ачуын алыр кеше табылуына сөенгән сыман, каты гына, усал гына сорап куйды:

– Җә, нишләтәбез, анасы? – диде. – Синең дә балаң ич… нишләтәбез: асабызмы, кисәбезме, әллә төкерәбезме?

– Башкалар ни әйтер… – диде Койтым бикә, авыру кеше кебек, тыны бетеп, агарынып. – Ыру ни әйтер… Ямгырчы би… Шуннан куркам мин!

РљТЇРї С‚У™ үтмәде, өйалдында икенче бер кешенең кереп килгәне ишетелде. Р?шек сакчысы, ишектән башын тыгып:

– Ямгырчы би килгән, керсенме? – диде.

Би белән бикә, телдән язган сыман, сакчыга карап тик тордылар. Сакчы соравын яңадан кабатлады.

– Керсен, – диде би төшенке генә.

Күзе-башы акаеп, тузынып, Ямгырчы би килеп керде. Керде дә, бигә дә, бикәгә дә туры карамыйча, ашыгып исәнлек-саулык сорады. Шуннан соң, сулуы кабып, үз-үзен тыя алмыйча, эчендәге бар нәрсәсен түгәргә кереште.

– Мин СЃРёРЅРµТЈ кунагың, РљТЇСЂУ™РЅ Р±Рё, – РґРёРґРµ. – Кунактан болай көлмиләрие. Углың минем йөземне каралтты. Калым С‚ТЇР»У™РјРёС‡У™, кызның атасына, туганнарына берни белдермичә… юлбасар кебек! Р?Р·РіРµ йоланы, РёР·РіРµ С‚ТЇСЂУ™РЅРµ бозып…

– Сиңа кем йоласы изгерәк соң, би? – диде Койтым бикә, мыскыл белән бинең сүзен бүлдереп. – Син гарәп йоласын тотасың түгелме соң?

– Миңа икесе дә изге! – диде Ямгырчы би, аптырап калмыйча. – Урынына карап мин гарәп йоласын тотам, урынына карап – ата-баба йоласын. Эш анда түгел. Моның өчен син миңа түләргә тиеш, Күрән би. Мин болай гына китмәячәкмен!

– Без сиңа түләрбез, би, – диде Койтым бикә, ире әйткәнне көтмичә. – Шулай да нигә тузынасың әле син? Кичәгенәк кенә үзең туганлашыйк дидең түгелме соң? Менә син теләгәнчә булган. Балалар бездән сорап тормаганнар. Моның өчен аларны салып суктыру кирәк. Шулай да…

– Юк! – диде Ямгырчы би. – Туганлашу болай булмый. Мондый туганлыкның, мондый кода-кодагыйлыкның миңа кирәге юк. Казаяк ыруының башы Ямгырчы би кызы төшеп калганнардан түгел. Юлбасар… угры белән туганлашу миңа килешми!

Күрән би, сөзешергә җыенган тәкәдәй, баскан урынында сикереп куйды, кылычын кыныдан суырып чыгарды да…

Ямгырчы би дә аптырап калмады – аның да кулында үткер тимер ялтырап китте. Күз ачып йомган арада баш очында, чәк-чәк килеп, кылычлар орыша башлады.

– Туктагыз! – дип кычкырды Койтым бикә, урыныннан сикереп торып.

Аны-моны уйламыйча, ул ирләр арасына ташланды – үз иренең кылычы чак-чак кына аның башын кыеп төшермәде. Күрән би, кылыч астына кергән хатынын күреп, беренче булып исенә килде, коралын атып бәрде дә, эчке бер омтылышка буйсынып, үзенең дуамаллыгы өчен кичерү үтенгән сыман, бикәне кочагына алды. Үпкәләшеп, бозылышып торган берничә көн эчендә ул инде аны сагынып та өлгергән иде.

Ямгырчы би дә кылычын идәнгә орды, аннары иелеп алды да кире кынына салып куйды.

– У?йдәгез ашарга, – РґРёРґРµ Койтым Р±РёРєУ™, тузган чәчләрен төзәткәләп.

– Башта эчик, – диде Күрән би, кипшергән иреннәрен ялмап, басынкы гына.

Аякчы чүлмәк кертте. Күрән би, чүлмәктән әчкелтем әйрән агызды да йотлыгып эчеп җибәрде, аннары кунагы белән хатынын сыйлады.

– Р?РЅРґРµ тынычланып сөйләшергә РґУ™ була, – РґРёРґРµ СѓР», урынына утырып.

– Була, – диде Ямгырчы би дә.

– Сүзеңне кире ал, – диде Күрән би.

– Алам. Кире алам, кире алам, – диде кунак.

– Р?РЅРґРµ У™Р№С‚: РєТЇРїРјРµ сорыйсың? – РґРёРґРµ РђРєР±ТЇСЂРµ ыруының башы, җиңел сулап.

– Мең тиен. Булмаса – йөз төлке, булмаса – утыз кеш, – диде кунак.

– Күбрәк, – диде Күрән би.

– Күп түгел, – диде Койтым бикә, ирләрне тизрәк килештерергә теләп. – Тотыш угланның белексезлеге өчен ата-ана языклы булмаса да, Ямгырчы би чыннан да оятка калды.

– Белегез: бу – калым түгел, – диде Ямгырчы би, кисәтеп. – Кызымны мин үзем белән алып китәм.

– Калым да булмагач… күбрәк шул, – диде Күрән би, киреләнеп, шулай да килешкән сыман итенеп.

– Калым түгел. Кызымны алып китәм, – диде кунак, кабатлап.

– Ярар, – диде Күрән би, килешеп. – Талау күргән өчен сиңа миннән йөз төлке. Калым турында аерым сөйләшербез. Быел көз мин сиңа кодалар җибәрермен. Йола, түрә кушканча туганлашырбыз.

– Белмим әле, Р±Рё, – РґРёРґРµ кунак, ялындырасы килеп. – Күңелем Р±РёРє кырылды. Р?ТЈ элек кызны табарга РєРёСЂУ™Рє, шуннан сөйләшербез.

– Тапкансың кайгырыр нәрсә, би! – диде Койтым бикә, елмаеп, сүзне уенга борып. – Тотыш угланның качып китүләренә, югалып торуларына без инде күнегеп беткән. Кызыңа берни булмас. Яшь киекләр кебек туйганчы качып йөрерләр-йөрерләр дә үзләре үк кайтып килерләр.




XXI


Ана кеше үзен шулай юатса да, качаклар икенче көнне дә, өченче көнне дә кайтмадылар. Ул арада Тотышның югалуы, кунак кызын алып качуы турында бөтен тирә-як белеп өлгерде. Төрле имеш-мимеш китте. Кайберәүләр ачыктан-ачык ачу белдерде: Тотышның мондый кыланышларына түзеп торырга ярамый, диделәр, бер-бер эш кылмыйча, без аннан котыла алмабыз, диделәр. Утташ кам инде сөенеп бетә алмады. Ул тагын да, бер дә курыкмыйча, ыру башына аның качак углына каршы яман сүзләр сөйли башлады.

Кеше арасындагы мондый имеш-мимешләр бинең үзенә дә, аның өендәге башкаларга да ишетелде. Яшьләр югалуга дүртенче көн булды дигәндә, караңгы төшкәч, борчылып, Күрән би үз янына Акбога белән Котанны чакыртып алды.

– Эзләргә кирәк булыр, – диде ул угылларына. – Бүген үк чыгып китегез. Берегез түбән төшәр, икенчегез югары менәр. Үзегез качыргансыз – үзегез табыгыз!

– Аның башбаштак булуында безнең эшебез юк, – диде Котан, йөзен чытып.

Төсе-бите белән дә, холкы белән дә Котан нишләптер Утташ кам ягына тарткан иде. Ул, туган атасының сүзен тыңлауга караганда, аңа каршы кешеләрнең сүзенә күбрәк колак сала иде, ахрысы. Тотышны исә ул барысыннан да ныграк яратмый иде.

Ата кеше кызмады, кырыс, усал йөзе белән Котанга бер генә күтәрелеп карады – углан шундук шып булды.

– Кем генә булмасын, ул сезнең туганыгыз, – диде би. – Табыгыз, кайтарыгыз. Тотыш – минем ышанычым, Тотыш – Акбүренең ышанычы. Күңелем шулай сизенә, балалар. Өйләнгәч, эшкә җигелгәч басылыр.

– Боерыгың үтәлер, атай, – РґРёРґРµ тиз килешүчән РђРєР±РѕРіР°, атасы алдында баш иеп. – РњРёРЅ С‚ТЇР±У™РЅ китәрмен. Каекчылар аны, агым уңаена китте, диделәр. Балыкчылардан сорашырбыз, СЏСЂ буендагы авылларда туктарбыз. Р?РєРµ ишкәк белән әллә кая РєРёС‚У™ алмаслар.

– Энә түгелләр – табарбыз, атай, – диде Котан да, кирелеген җиңеп.

– Табыгыз, угылларым, – диде ата кеше, күз яшьләрен күрсәтмәскә тырышып. – Тәңренең каргышы болар барысы да. Минем инде күп яшисем калмагандыр… күңелем шулай сизенә, балалар. Бер генә углымның да мин юлдан язуын теләмим. Үзем исән чакта мин аны ипкә кертергә тиешмен. Унар каекка унар кеше алыгыз да көн-төн юлда булыгыз. Кайтканда якты күздә кайтмагыз катауга, кеше шаулаша, ул-бу була күрмәсен.

Ыру башының СЃТЇР·Р»У™СЂРµ чынга чыкты. Р?кенче РєУ©РЅРЅРµ ТЇРє СѓСЂРґР° капкасы алдына шаулашып кешеләр җыела башлады. Алар эчкә, Р±Рё янына керергә теләделәр, янадылар, кычкырдылар. Сакчылар, билгеле, беркемне РґУ™ кертмәделәр – тимер күгәнле РёРјУ™РЅ капкаларны шундук эчтән Р±РёРєР»У™Рї куйдылар.

Атлылар, җәяүлеләр капка алдына килә тордылар. Шау-шу көчәйгәннән-көчәя барды. Акколакка атланып, Күрән би капка янына килде. Шаулашкан кешеләр арасында ул ерактан ук Утташ камны күреп алды. «Үләксә козгыны! Кан исен әллә каян сизгән», – дип уйлады ул кам турында.

– Сөекле туганым, бабам, син тагын коткы таратасыңмыни? – дип кычкырды би капка аша Утташ камга. – Ни булды, сөйлә.

– Монда чык, монда, кияү! – дип кычкырды Утташ кам, чәрелдәп, кулын бутап.

– Анда чыксам, мин синең тиле башыңны чабып кулыңа тоттырырмын! – диде Күрән би. – Синең коткы таратып йөрүеңне бөтен ыру белә – тагын ни уйлап таптың?

– Угры углың кая? Күрсәт углыңны! – дип кычкырды Утташ кам капка аша.

– Таралыгыз тизрәк! Күземә күренмәгез! – дип кычкырды би, ярсып.

Ул шундый каты кычкырды, – шаулашкан кешеләр чыннан да тынып калдылар, шүрли төштеләр. Бары Утташ кам гына, үз иярченнәрен өстереп, туктаусыз чәрелдәвендә булды.

– Синең белексез Тотышың аркасында илдән тынычлык китте, җирдә чир-чор күбәйде, явыз ияләр азынды. Кичәгенәк балтачы Кылтимернең кызыл сыеры ярдан таеп аягын имгәткән; күнче Туктамышның хатыны икенче көн инде бала табалмый интегә; бүген таңда Котлыгыш аксакал үпкә чиреннән үлде; үзән төбендә эреп бетмәгән кар ята; әле булса яңгыр яумый… саный китсәң, тәлим яман эшләр тулып ята. Барысы да синең Тотышың аркасында!

– Барысы да синең коткың аркасында, Утташ кам! – дип кычкырды Күрән би, Утташ камның үзеннән дә яманрак итеп. – Килешәм: минем Тотыш углым усал, кыю… башсызлыгы да бар. Аның кебек чакта кем генә шулай булмаган! Күпме генә тинтәк, башсыз булмасын, шулай да балтачы Кылтимернең сыерын ярдан ул төртеп төшермәгәндер, күнче Туктамыш хатынының баласын да, тума дип, ул котыртмыйдыр…

Төркем арасында, җылы җил булып, тыелып кына көлешү ишетелеп китте. Күрән бинең тавышы ышанычлырак яңгырый башлады.

–…Котлыгыш аксакалның үпкә чире белән чирләвен кем белми! – диде ул, өзелгән сүзен ялгап. – Үлгән икән – урыны оҗмахта булсын! Яхшы, тыйнак кеше иде. Син, Утташ кам, аны да минем углым Тотыш үтергән димәкче буласыңмы?

– Мин алай дип әйтмәдем! – дип кычкырды Утташ кам.

– У?РЅУ™ СЃТЇР·РµТЈРЅУ™РЅ тана РґР° башладың! – РґРёРґРµ РљТЇСЂУ™РЅ Р±Рё җиңүче С‚У©СЃ белән. – Т–РёСЂРґУ™ чыннан РґР° яман эшләр тулып ята. Р?Р·РіРµ келәүдә буласы урында, РёР·РіРµ эшләр белән мавыгасы урында, СЃРёРЅ, Утташ кам, СЋРє-барны чокчып, ыру котыртып Р№У©СЂРёСЃРµТЈ. Чир-чорны бетерү, албасты-У©СЂУ™РєР»У™СЂРЅРµ качыру СЃРёРЅРµТЈ СЌС€. Т–РёСЂРґУ™ явызлык РєТЇРї РёРєУ™РЅ, РґРёРјУ™Рє, СЃРёРЅ келәмисең, ТЇР· эшеңне тиешенчә башкармыйсың. Бер-РёРєРµ РєУ©РЅРЅУ™РЅ сабанга С‚У©С€У™СЂРіУ™ РєРёСЂУ™Рє, орлыкларны, коралны барларга РєРёСЂУ™Рє – чураларны[47 - Чура – игенче, Р±РёРіУ™ буйсынган кеше.] СЃРёРЅ эшләреннән аерасың, кешеләрнең тынычлыгын бозасың. РЎРёРЅ языклы барысына РґР°, Утташ кам!

– Чын шул!

– Би белеп сөйли! – диештеләр төркемдәгеләр, ачулы мыгырданып.

Кайберәүләр, РёСЃУ™РЅ-РёРјРёРЅ чакта китеп котылырга РєРёСЂУ™Рє РґРёРіУ™РЅ сыман, шундук тәртәләрен РєРёСЂРµ бордылар. Утташ кам, бирешәсе килмичә, төкерекләрен чәчте, кулларын бутады. Шулай РґР° РёРЅРґРµ төркемдәгеләр аның сүзенә колак салмадылар. Тотышның кыланышларын РґР°, Утташ камның РЅРё өчен Р±РёРіУ™ ачулы икәнлеген РґУ™ алар чыннан РґР° яхшы беләләр РёРґРµ. РЁСѓТЈР° РєТЇСЂУ™ Утташ кам РёРЅРґРµ аларны тиешенчә кыздыра, ярсыта алмады. У?ллә урлаган Тотыш кунак кызын, әллә урламаган – кем белә аны!..

Тора-бара кешеләр монда ни өчен килүләрен дә аңламый башладылар. Тотышны да исләреннән чыгардылар. Бөтен кызык би белән Утташ камның әйтешүенә кайтып калды. Үз тирәсендә кешеләр сирәгәйгәч, Утташ кам да тизрәк сыпыруны яхшы тапты. Би кешеләре аның артыннан көлеп, таш, балчык бәреп калдылар.




XXII


Көн артыннан көн үтте, төн артыннан төн үтте – качакларны эзләргә киткән Котан белән Акбогадан бернинди яңалык ишетелмәде. Ул арада сабанга төшәр көн дә килеп җитте. Билгеләнгән көнне, кояш чыгу белән, игенчеләр үгезләрен, атларын җиктеләр, арбаларга сабан-тырмаларын, орлыкларын төяделәр дә Басу-капка аша яланга агыла башладылар.

РЇР·РіС‹ сабанда бөтен ыру, бөтен катау катнашты. РљРѕР№РјР°, капка сакчыларыннан кала барлык РёСЂР»У™СЂ, хатын-кызлар, бала-чагалар кырга чыктылар. Берәүләр СЃУ©СЂРґРµ, икенчеләре арттан тырмалап барды. Өченче берәүләр, иңбашларына тубаллар асып, шунда СѓРє С‡У™С‡У™ бардылар. Басу белән катау арасында – Р·СѓСЂ юлда, сөрелгән Т—РёСЂ буйларында, У™СЂУ™РјУ™ башларында, яшел чирәмле уйдыкларда – ыгы-зыгы, уен-көлке У™Р· генә РґУ™ тукталып тормады. У?ле анда, әле РјРѕРЅРґР° РєТЇРєРєУ™ Р·У™ТЈРіУ™СЂ төтеннәр күтәрелде – пешекчеләр сабанчыларга ашарга пешерделәр, бала-чагалар РёСЃРєРµ салам, С‡ТЇРї-чар яктылар. Ераграк басулардан кешеләр кунарга өйләренә кайтмадылар – киез У©Р№Р»У™СЂ корып, С‚У©РЅУ™-РєСѓРЅР° шунда яттылар. Каралар гына түгел, Р±Рё РґУ™ бөтен У©Р№ эче белән, туганнары, кунаклары белән бөтен көнен кырда-басуда үткәрде. Р?ген РёРіТЇ РёТЈ РёР·РіРµ эшләрдән санала РёРґРµ, шуңа РєТЇСЂУ™ ТЇР· аягы белән Р№У©СЂРё алган барлык кеше ничек С‚У™ СЏР·РіС‹ сабанда катнашырга тиеш РёРґРµ. Т®Р· аяклары белән Р№У©СЂРё алмаганнар РёСЃУ™, борынгы ышану буенча, РёСЃРєРµ Т—РёСЂРЅРµТЈ җыртылуын, СЏТЈР° Т—РёСЂРіУ™ орлык төшүен булса РґР° ТЇР· РєТЇР·Р»У™СЂРµ белән күреп калырга тырышалар РёРґРµ. Шунлыктан Р±Сѓ РєУ©РЅРЅУ™СЂРґУ™ басуда бөкшәеп беткән карт-корыларны РґР°, моңарчы түшәгеннән башын калкыта алмаган каты авыруларны РґР° күрергә була РёРґРµ.

Шундый көннәрнең берсендә, кич караңгы төшкәч, Кызыл Яр катау турысына, ташлы ярга бер көймә килеп туктады. Көймәдән ике карачкы төште. Тавыш-тынсыз гына алар көймәләрен яр читенә тартып чыгардылар да, вак чуерташларга сак кына басып, текә баскычка таба атладылар. Сабан көннәре булганга, яр буенда балыкчылар да, сакчылар да юк иде. Баскычның аскы башында да шулай ук бернинди сак күренми иде.

Көймәдән төшкән кешеләр, бер-берсенә тотынышып, текә баскыч буенча әкрен генә югары үрмәләделәр. Тиздән алар баскычның югары басмасына менеп җиттеләр, биек баганалар өстенә салынган, берни белән тоташмаган озынча күпер кырыенда туктап калдылар. Аларның артында, аста, бик тирәндә, төн карасында тагын да куркынычрак булып тоелган яр кырыенда, беленер-беленмәс кенә кара су елкылдап ята иде. Аларның каршысында, очлы манараларын күккә сузып, биек, кара койма калкып утыра иде. Аларның аяк астында, күпер янында, тирән бушлык барлыгы сизелә иде. Бар яктан да аларны төпсез упкын чолгап алган иде.

– Кайтып җитүен җиттек – өйгә ничек керергә? – диде Тотыш, күпер кырыеннан артка чигенеп.

– Төнне шушында гына уздырыйк. Р?СЂС‚У™РіУ™ РЅРё булса РґР° булыр, – РґРёРґРµ РўУ™ТЈРєУ™.

– Ни булса да булыр дип көтеп ятсаң, булыр! – диде Тотыш.

Нишләргә РґУ™ белмичә, СѓР» РўУ™ТЈРєУ™ белән кочаклашып күпер кырыенда шактый озак басып торды. Ничек керергә катауга, ничек анасы, атасы янына барып Т—РёС‚У™СЂРіУ™? – аның күңелен менә шундый сорау тынычсызлый РёРґРµ. Кайтканда Р±Сѓ турыда СѓР» артык борчылмады, кайтып җитсәм, ничек С‚У™ җаен табармын әле, РґРёРґРµ. Күпер баганасы буенча шуышып аска С‚У©С€У™СЂРіУ™, аннары шома СЏСЂ читеннән ТЇСЂРјУ™Р»У™Рї У©СЃРєУ™ менәргә булыр РёРґРµ – кызгылт РєРѕРј-ташларда аның үзенә генә билгеле булган ярыклар, чокырчыклар бар РёРґРµ. РўРёРє аннан коймага ничек ТЇСЂРјУ™Р»У™Рї менәргә РґУ™ сакчыларга күренмичә генә ничек теге СЏРєРєР° чыгарга? Т®Р·Рµ генә булса, СѓР», билгеле, аптырап тормас РёРґРµ. Р?РєУ™ТЇ булгач, үзен СѓР» тышауланган кебек тойды.

Алар шулай аптырабрак торганда, капка турысында чыгырлар шыгырдаган тавыш ишетелде. Шул ук мәлдә караңгы коймадан, тере булып, киң кара нәрсә аерылды. Күпер төшерәләр түгелме соң?! Каян сизгәннәр? Күреп торалар микәнни?

Тотыш Тәңкәне кысып тотты да артка чигенде, баскыч буенча ашыгып аска төшә башлады. Тик ике-өч басма төшкәч тә, ул туктап калды. Ник кача соң әле ул? Кая кача? Өенә кайтып җиткән икән, ни булса да барыбер керергә кирәк түгелмени?

Асылмалы күпер, көчсез генә дөпелдәгән тавыш чыгарып, баганалар өстенә төште. Качаклар яңадан өскә менделәр, куркып-калтыранып, күпергә керделәр, бер-берсенә нык тотынып, упкын аша караңгы капкага таба атладылар.

Ярым ачык капка төбендә аларны сакчы туктатты.

– Тотыш, сезме? – диде ул әкрен генә, эчке бер сагаю белән.

– Мамыш! – РґРёРґРµ качак егет, куанып. – РЎРёРЅ күзәтеп тордыңмыни? Бай Р±СѓР», Мамыш! Р?згелегеңне РјУ™ТЈРіРµ онытмам!

– Мин генә түгел, бөтен Яр-капка сезне күзәтеп торды, – диде Мамыш. – Бинең боерыгы шундый.

– Ачулымы миңа атай? – диде Тотыш.

– Юк, – диде Мамыш.

Тотышның кинәт өстеннән тау-таш ишелеп төшкәндәй булды. Күңелендә калыккан куаныч тойгысыннан, атасын-анасын кызгану тойгысыннан аның аяк буыннары йомшарып калды. Ах, күпме кайгы-борчу салды ул аларга! Моннан соң инде беркайчан да ул аларның сүзеннән чыкмас, моннан соң инде ул аларның иң күндәм, иң игелекле угыллары булыр! Тик… тик аны бары кичерсеннәр генә дә, Тәңкәне алуына каршы гына килмәсеннәр.

– Бар, тизрәк йөгер, сөенче алырсың! – диде ул Мамышка.

– Сөенче уртак! – диде шунда аларны тыңлап торган икенче сакчы.

Алар ашыгыбрак алдан киттеләр, Тәңкә белән җитәкләшеп, Тотыш алар артыннан атлады.

Басудан арып-алҗып кайткан би каты йокыга талган иде. Аны уятып урыныннан торгыздылар. Шулай ук Койтым бикә белән Ямгырчы бине дә йокыларыннан уяттылар.

– Үзләре кайтыр дип әйттемме? – диде Койтым бикә, куанычыннан нишләргә белмичә.

– Мин дә кайтмаслар димәдем, – диде Ямгырчы би коры гына.

У?Р№Рµ, кайттылар. Т®Р·Р»У™СЂРµ кайттылар. У?РЅУ™ икәүләшеп аталары алдында тезләнеп торалар. Бераз гына ябыгып калганнар, бераз гына үсеп киткәндәй, ТЇР·РіУ™СЂРіУ™РЅРґУ™Р№ булганнар. Тотышның иңбашлары, кыска тунына сыймыйча, төртелеп тора сыман. Муены нечкәргәндәй булган, чәчләре ТЇСЃРєУ™РЅ – күзенә, маңгаена төшеп тора. РўУ™ТЈРєУ™ тартылган, сулыккан; РєТЇР· С‚У©РїР»У™СЂРµ зураеп калган.

Кайттылар… Алар Биар ханына тикле барып җитә алмадылар. Катаудан ике көн ераклыгындагы балыкчы Карынчык өендә тукталып калдылар. Карынчык аларга Биар ханында болгарларга каршы яу чыгу кайгысы юклыгын әйтте. Быел тагын төн ягыннан аларга каеклы юлбасарлар төшкән икән. Көчләре артык күп булмаган, биарлар аларны бик тиз җиңә алганнар. Шулай да юлбасарлар Биар иленә шактый күп талау китергәннәр. Карынчык әйтте, анда йөреп юлыгыз уңмас, диде. Биарның Алмыш ханда эше юк, ул сиңа берни бирмәс, диде. Аннары өстәп куйды: теләгәнчә үземдә кунак булыгыз – би углына кайда да урын табылыр, диде.

Тотыш Карынчыкның сүзен тыңларга булды. Яр буенда, урман эчендә балыкчы аларга киез өй корып бирде, көн дә аларны яңа тотылган балык, яңа суелган ит белән сыйлады. Тотыш Тәңкә белән бергә тора башлагач, үзенең барлык кайгыларын, барлык үпкәләрен онытты. Чынында аның инде үзенең дә беркая яу белән дә чыгасы килмәде, кемнәндер, ни өчендер үч тә аласы килмәде. Тәңкә белән икәүдән-икәү генә ул ялгыз өйдә, изге Чулман буенда мәңге торып калуга да каршы килмәс иде. Тик аларга анда мәңге торып калырга туры килмәде. Аларны эзләп, көтмәгәндә атасыннан кешеләр килеп җитте. Ярый әле балыкчы аларны алдап җибәрде, күрмәдем, белмәдем, монда беркем булмады, диде. Эзләнүчеләр киткәч исә Карынчык качакларга әйтте, без капчыкта ятмый, сезне барыбер табарлар, диде. Болай качып йөрү, качып яшәү би углына килешми. Кайтырга кирәк, ил казанында кайнарга, ил кайгысын кайгыртырга кирәк, диде.

Менә алар кайттылар.

– Атам, анам, мин ир булдым, – диде ул, идәннән күзен алмыйча. – Моңарчы мин бала булганмын. Барысы өчен дә кичерегез мине! Кичер мине, Ямгырчы би! Миңа аерым өй бир, эш бир, атам. Минем дә башкалар кебек яшисем килә.

– Ата-анадан качып китеп ир булмыйлар, – диде Күрән би шактый тынлыктан соң, нык береккән иреннәрен бер-берсеннән көчкә аерып. – Тәңре каршында, түрә каршында син ир түгел, син – угры, син…

Яшь җегет калтыранып китте, иңбашлары салынып төште, күз карашы томанланып калды.

– Угрылык өчен сезнең аяк-кулларыгызны чабып өзәчәкләр…

– Атай! – диде Тотыш, коты алынып. – Языклы мин! Ярлыкагыз мине, атам, анам!

– Чабып өзәчәкләр! – диде ата кеше, кабатлап, караңгы йөз белән. – Сезнең әллә икешәр башыгыз, дүртәр аяк-кулыгыз бармы?

Моңарчы бер сүз әйтми читтә басып торган Ямгырчы би телгә килде.

– Мин кызымның аяк-куллары агач башында асылынып торуын теләмим. Таң атканчы мин кузгалып китәргә тиешмен. Капкаңны ачарга боерык бирүеңне үтенәм, би, – диде ул.

– Мине ирем белән бергә ассыннар! Мин беркая китмим! – диде Тәңкә, Тотышка сыенып.

Ямгырчы би усал гына көлеп куйды.

– Мин үз сүземне әйттем, – диде ул, Акбүре ыруының башына карап. – Үз углыңны син теләсә нишләтә аласың. Кызымны мин калдырмаячакмын.

Тәңкә кинәт чыркылдап җибәрде, тынсыз калган, күңеле сынган иренең авыр башын күкрәгенә кысып, тыела алмыйча кычкырып җыларга тотынды.

– Бирмим! Бирмим! Асыгыз… мине дә асыгыз! Минем дә үләсем килә! – диде ул, такмаклап.




Р?кенче баб





I


Беренче тапкыр бүген күк күкрәде, яшен яшьнәде. Урамнардагы, ишегалларындагы, басулардагы барлык кешеләр, болыннардагы көтүчеләр, урманнардагы агач кисүчеләр, яр буендагы балыкчылар, каекчылар – өлкәннәр, бала-чагалар, тазалар, авырулар – барысы да, барысы да, күк күкрәвен ишетеп, җиргә егылдылар. Көтүдәге атлар, сыер-сарыклар ашауларыннан туктап калды, этләр, чинап, кешеләргә елыштылар.

Каяндыр көн яктан – Чулманның күкселләнеп яткан иксез-чиксез киңлеге өстеннән, ямь-яшел болыннар, куе урманнар өстеннән башланган яшенле күкрәү, дөбер-шатыр килеп, ачулы мыгырданып, Кызыл Яр катау турысына килеп җитте. Куар[48 - Куар – яшен алласы.], утлы кылычы белән селтәнеп, биек яр башындагы чыршылыкка сыенган ниндидер албастыны сугып үтерде дә, ашыгып, төн ягына таба китеп барды. Язгы сулар белән дә агып бетмәгән чир-чорлар, айналар, албастылар – барысы да, Куарның бөек чирүеннән куркып, чит җирләргә, чит илләргә юл тоттылар.

Яшенле күкрәү узып китү белән, кешеләр сикерешеп җирдән тордылар, бер-берсен котларга, куанышып биергә, такмакларга тотындылар. Күп тә үтмәде, томалап яңгыр килеп җитте. Яңгыр шактый озак яуды. Ачык җирдә калган кешеләр манма су булдылар. Өйдәгеләр, каралты-курадагылар исә яңгыр астына үзләре чыгып бастылар. Беренче язгы яңгырның игеннәргә, чирәмнәргә, ут-үләнгә генә түгел, барлык тереклеккә – кешеләргә, мал-туарга, киекләргә дә ачуы бар иде.

Шулай итеп, РђРєР±ТЇСЂРµ иленә Т—У™Р№ килде, җылы килде. Яңгыр туктагач та, кешеләр, куанышып, өйләренә ашыктылар, учакларын тергезеп җибәрделәр. Чыр-чу килеп, урамда балалар чабышып Р№У©СЂРґРµ. У?ле анда, әле РјРѕРЅРґР° көлгән тавышлар ишетелде. Кичкә таба күңел ачу башланып китте.

Бөтен ыру кешеләре, онытылып, беренче яңгыр туен иткәндә, Күрән би урдасында ашыгып юлга җыендылар.

Кешеләргә, бигрәк тә Утташ кам яклыларга күзекмәсен дип, Күрән би Тотышны Чулман аръягындагы Талкысык авылына озатты. Кешеләр, билгеле, сизенми калмадылар. Шулай да би углының угрылыгын үз күзләре белән күрмәгәч, эчтән тындылар. Күргәннәр-белгәннәр исә май капты. Шулай ук Утташ камның да тавышы-өне ишетелмәде. Ул арада Күрән би, артык шауламыйча, шул ук Талкысыкта аркыш җыя башлады. Башта уйлавынча, товар белән көн якка ул Тотыш угланны җибәрергә булды. Күрән би берьюлы ике куян атарга уйлады: беренчедән, ул яманаты чыгып өлгергән углын усал күзләрдән, алай гына да түгел, үтерелү куркынычыннан саклап калырга; икенчедән, үзенең күптәнге яшерен теләген тормышка ашырырга булды. Углын Талкысыкка озатканда, ата кеше аңа үзенең эчендәге яман чир турында да әйтте. Бар ышанычым синдә, углым, диде. Булдыра алсаң, миңа яхшы, белекле берәр имче алып кайт, булдыра алмасаң, белешеп, сорашып, эч авыртканга им утлары, им сулары алып кайт, диде. Кара аны, акча кызганма – барлык товарыңны биреп булса да, минем теләкне үтәргә тырыш, диде. Атасының теләген үтәргә дип, көзгә исән-аман кайтып җитәргә дип, Тотыш ант эчте.

Ерак юлга чыгу алдыннан яшенле яңгыр явып узуны Күрән би изгегә юрады. Караңгы төшү белән, ул каекларга соңгы кирәк-яракларны төятте дә Талкысыкка Тотыш углан янына чыкты. Ул аңа ак юл теләде, тагын үзенең киңәшләрен, теләкләрен кабатлады, аны күкрәгенә кысып, озак кына ычкындырмыйча торды.

– Р?СЂС‚У™РіУ™ таң ату белән кузгалыгыз, углым, – РґРёРґРµ РљТЇСЂУ™РЅ Р±Рё, РєТЇР· яшьләрен сөртеп. – Р?СЃУ™РЅ-сау әйләнеп кайтсаң, РєУ©Р·РіУ™ башлы-күзле итәрмен. Кайгырма – РўУ™ТЈРєУ™ синеке булыр.

– Атай, күрерсең менә!.. Моннан соң беркайчан да… Ышан, атам, миннән дә тугрылыклы углың булмас! – диде Тотыш, дулкынланып.

– Ышанам, углым, – диде ата кеше. – Күңелем тыныч. Мин сиңа ышанам, углым.

РўУ©РЅ уртасында ТЇР· өенә кайтып йокыга яткач, шулай РґР° Р±Рё тиз генә тынычлана алмады. РђРЅС‹ТЈ күңелен бертуктаусыз нидер борчып, кымырҗытып торды. Нишләптер аның эче РґУ™ пошкан кебек булды, йокысы РґР° килми сыман тоелды, шул СѓРє мәлдә йокларга РґР° РєРёСЂУ™Рє РёРґРµ шикелле. У?ллә катаудагы җыр тавышлары тынгы Р±РёСЂРјУ™РґРµ, әллә СЌС‚ улаган тавышлар ачуын китерде. Р­С‡ пошу, борчылуга бераздан эчтәге чын авыру, сызлану-У™СЂРЅТЇ тойгысы кушылды. Йокыга киттем РґРёРіУ™С‡ С‚У™, СѓР» әллә РЅРёРЅРґРё куркыныч төшләр күреп саташты, йокламаган чагындагы борчулы уйлары исенә төшеп, тагын коты алынды.

Р?СЂС‚У™РЅ аны ниндидер дөбердек уятты. Шыбыр тиргә баткан килеш, СѓР» сикереп торды, кылычына тотынды, аннары, калтыранып, ишек артындагы дөбердеккә колак сала башлады. Кем булыр Р±Сѓ? РќУ™СЂСЃУ™ РєРёСЂУ™Рє Р±Сѓ авыкта[49 - Авык – вакыт. Хәзерге телдә «беравык» формасында сакланып калган.]? РљРѕСЏС€ әле чыкмаган, әле Р±РёРє РёСЂС‚У™ булырга тиеш.

– Кем бар анда? Нәрсә кирәк? – дип кычкырды ул, күпмедер тыңлап, көтеп торганнан соң, ишеккә якынаеп.

– Бу мин, каравыл Чынташ! – диде тыштагы ир кеше.

– Ни булды? Ник дөбердәтәсең? – диде би, ишек биген ычкындырып.

– Улакчы[50 - Улакчы – ашыгыч хәбәр китерүче.] килде, улакчы! – диде Чынташ. – Ашыгыч битек[51 - Битек – хат, язу.] китергән. Менә.

Би каравылчы кулыннан битекне тартып алды да шартлатып ишеген япты, биген яңадан элдерде. Битекне ул ачу белән идәнгә атып ормакчы булды. Каравылчының «ашыгыч» дигән сүзен исенә төшергәч, бу уеннан кире кайтты. Тәрәзә янына килде дә вак-вак пыяла кисәкләре аша үткән таң яктысында ал тамга сугылган, җеп белән кысып бәйләнгән күн тышлы битекне кулында әйләндергәләп карады. Аннары җепне теше белән өзде, аксыл каен тузына иҗекләп язылган түбәндәге сүзләрне укыды:

«Атай! Алмыш хан килә. Төшкә монда булыр. Елга аша күпер салалар. Көче күп. Мин Чулманга чигенәм. Шуннан кайтырмын.

Алай башы Күзәмеш углан».

РљТЇСЂУ™РЅ Р±РёРЅРµТЈ чәчләре ТЇСЂУ™ торды. РљТЇСЂУ™РЅ Р±РёРЅРµТЈ куллары, аяклары калтыранды. Суларга тын җитмәде, уйларга СѓР№ җитмәде. РђРЅС‹ТЈ тиз генә өстен-башын киенеп, коралларын алып каядыр чыгасы РґР° килде, хатыннарын, балаларын, ырудашларын булышка чакырып, бөтен катауга, бөтен Т—РёСЂ-суына СЃУ©СЂУ™РЅ РґУ™ саласы килде. Кулына утлы куздай пешерә торган битекне тотып, СѓР» әрле-бирле йөренде, тешләрен шыгырдатты, башындагы чәченә ябышты, ыңгырашып-ыңгырашып алды. Р?РґУ™РЅРіУ™ егылды РґР°, РёРєРµ кулын РєТЇРєРєУ™ сузып, РєТЇР· яшьләрен түгеп, ялвара башлады.

– Тәңрем! Ата-баба! Көч бирегез, кыюлык бирегез! Яу килә, яу! – диде.

Яу килә, яу! Алмыш хан килә! Коры җирдән, Чулманның уң ягыннан, урман-сазлар аша, елгалар, чокырлар аша чирү килә!

Булмас ла! Туктале, ялган түгел микән бу? Берәрсенең коткысы түгел микән? Котан өйдә юк, Акбога өйдә юк. Күп ирләр Тотыш белән ерак юлга чыгарга тиеш. Катауда җитәрлек сакчылар да юк. Нинди яу ди әле ул мондый чакта!

Туктале, тукта… нәрсә бу? Шулай итеп, Акбүренең көне беттемени? Шулай итеп, Утташ камның каргышлары барып иреште микәнни?!

Рђ Тәңрем! Р?Р·РіРµ РёСЏР»У™СЂ! Кичерегез… коткарыгыз Акбүрене Р±Сѓ кыраннан, Р±Сѓ талаудан!




II


Р?кенче РєУ©РЅРЅРµ, СѓСЂРґР° янындагы байракларны җилфердәтеп, манараларда ургыган кара төтеннәрне тузгытып, катау өстеннән беренче Т—РёР» – салкынча таң җиле исеп киткәч С‚У™, басу ягында РґТЇСЂС‚-Р±РёС€ җайдак күренде. Алар РёР·РіРµ нарат аланыннан РєРёР»У™ торган юлдан катау ягына борылдылар РґР°, атларын юырттырып, туп-туры капкага таба юнәлделәр. Болар СЋР» буенда С‚У©РЅ кунган күзәтчеләр РёРґРµ.

– Киләләр, киләләр! – дип кычкырдылар алар койма өстендәге ырудашларына, каядыр артка, урман ягына күрсәтеп.

Койма өстендәге сакчылар кузгалышып куйдылар. Өзек-өзек тавышлар ишетелде, яу якынлашканны белдереп, йөрәкләрне телеп, чыелдык быргылар кычкырды. Койма буенда, ачык җирдә учак ягып төн уздырган ирләр, ашый торган ашларын ташлап, кулларына корал алып, агач баскычлар буенча койма өстенә йөгерделәр. Атлылар атларына атландылар, коралларын барладылар. Койма тышында урның бозылган ярларын төзәтүче, ауган, какшаган баганаларны ныгытучы кешеләр тизрәк эшләрен төгәлләргә ашыктылар.

Чабып килгән күзәтчеләр урга якынлашу белән, капкачылар күперне төшерделәр, капканы ачтылар да тыштагы барлык кешеләрне эчкә керттеләр. Капка ябылды, күпер яңадан күтәрелде – су астыннан чыгып торган очлы багана башларына, болганчык су өстенә шыбырдап чүп-чар, балчык коелды.

Каравыл өендә йокымсырап утырган Күрән би, тояк тавышлары ишетеп, сискәнеп урыныннан торды.

– Килделәрмени?! – диде ул кисәк кенә, куркып.

– Киләләр! – диде шунда кемдер, басу ягына күрсәтеп.

РЁСѓР» чакны чыннан РґР° РёР·РіРµ нарат аланы ягыннан ТЇСЂ менеп килүче атлылар күренде. Р?ТЈ элек аларның РёСЂС‚У™РЅРіРµ РєРѕСЏС€ яктысында ялт-йолт килгән СЃУ©ТЈРіРµ очлары, РєТЇРє С‚У©СЃС‚У™РіРµ озынча байраклары калкып чыкты. Аннары әкренләп-әкренләп кораллы РёСЂР»У™СЂРЅРµТЈ тимер алпаклары, ат башлары, калканнар күренә башлады. Т®СЂРґУ™РЅ менгән җайдаклар СѓТЈРіР° борылдылар, РєРёТЈ юлга төштеләр.

Баштанаяк коралланган, көр-таза атларда нык утырган ул ят кешеләр, ягы кешеләр ашыкмыйча гына, иркен, тыныч кына киләләр иде. Алар күп иде, бик күп иде. Кечерәк төркем-төркем булып, җир астыннан чыккан сыман, сырт итәгеннән менә тордылар, тигез җиргә җәелә тордылар. Бераздан алар бодай чәчелгән җир өстен бөтенләй каплап алдылар. Шул ук мәлдә, тыелгысыз бер көч булып, тигез җиргә җәелеп аккан язгы ташкын булып, катауга таба басып килделәр. Тигез, ачык ялан күз алдында атлар, кешеләр белән тулды. Тигез, ачык, күркәм яланда – катаудагы меңләгән күзләр алдында – әйтерсең тиз арада кара урман калкып чыкты, әйтерсең берничек тә үтеп булмастай тау-таш калкып чыкты!

Акбүреләр койма өстендәге калку урыннардан, ук атар өчен калдырылган уемнардан, манара башларыннан, өй түбәләреннән, багана башларыннан аларның шулай бөтен җирне иңләп, ябырылып килүләрен тын да алмый күзәтеп тордылар.

Байракларын югары күтәреп иң алдан килгән ирләр төркеме, катауга бер ук[52 - Бер ук – атылган бер ук ераклыгы.] чамасы килеп җитмичә, сөрелмәгән, чәчелмәгән тигез җирдә туктап калдылар. Арттан килүчеләр дә, алдагыларга якынлашып, шулай ук туктый башладылар. Акбүре кешеләренә аермачык булып аларның йөзләре, киемнәре күренде; аларның янау, көлү сүзләре ишетелде.

Юлның ике ягына да тезелгән ир-атлар кинәт кыймылдап куйдылар, як-якка тайпылгандай иттеләр. Юлда, тар аралыкта яхшы акбүз атка атланган бер кеше күренде. Бу кеше йөзләгән, меңләгән ир-атлар арасында таудай калкып, ерактан ук күзгә ташланып тора иде. Ул бик таза, көчле кеше күренә иде. Башындагы алпагы да, күбәсе дә, калканы да аның көмештән, алтыннан ясалган иде. Озын муенлы, биек, таза атының йөгәне, ияре, өзәңгеләре шулай ук алтын-көмеш белән бизәлгән иде. Күбә өстеннән ул ал төстәге бөркәнчек ябынган иде. Кара сакал-мыегы аның кыска итеп, түгәрәкләп киселгән иде. Аның болай да киң, түгәрәк бите шунлыктан тагын да түгәрәк булып, табактай зур булып күренә иде.

Эре сөякле, бай киемле бу ир-ат Алмыш хан иде.

Яшь, тук көрән атка атланган бер яшь ир байракчылар төркеменнән аерылды да катауга таба чабып китте. Атта чабып барган уңайга, ул җәясенә ук утыртты. «Һай» дип бер кычкырды да акбүреләр ягына атып җибәрде. Төз атылган ук Басу-капка янындагы каравыл өенең ишек башына килеп кадалды. Сакчылардан берсе сикереп укны тартып алды; алды да, йөгереп, аны Күрән бигә илтеп бирде. Укка каен тузы бәйләнгән, тузга шундый сүзләр язылган иде:

«Мин, Болгар йортының башы Алмыш хан, СЃРёРЅРµТЈ Т—РёСЂРµТЈУ™ килеп СѓСЂРґР° кордым. Атам Шилке үлгәч, СЃРёРЅ, минем колым РљТЇСЂУ™РЅ Р±Рё, У©С‡ җыл РјРёТЈР° калан С‚ТЇР»У™РјУ™РґРµТЈ. РЁСѓРЅС‹ алырга килдем. УЁС‡ РєУ©РЅРґУ™ Р±РёСЂРјУ™СЃУ™ТЈ, катавыңны Т—РёСЂ РёС‚У™Рј, ыруыңны СЋРє РёС‚У™Рј. Р?Р» белән Р±РёСЂУ™СЃРµТЈРјРµ, СЏСѓ беләнме?В»




III


Акбүре ыруында барлыгы ун мең өй санала иде. Болгар ханы Шилкегә Күрән би ел саен өй башыннан берәр кеш түләп килде. Берәр кештән бер елга ун мең кеш, өч елга – утыз мең кеш. Күрән би, Алмыш ханга калан түләргә туры килсә дә, өч елга түгел, никтер бер генә елга түләргә туры килер дип уйлаштыра иде. Өч елга! Уңган, беткән, суга аккан өч ел өчен дә калан түләргә!

Утыз мең кеш! Каян алырга утыз мең кешне? Булган барлык байлыгыңны чыгарып салыргамы, әллә соң булган барлык көчең белән каршы торыргамы? Катауны алар тиз генә ала алмаячаклар. Тиздән Котан белән Акбога кайтып җитәргә тиеш. Авыллардан кораллы алайлар килә тора. Атарга ук җитәрлек, ашарга азык җитәрлек. Җиңелергә туры килә икән, соңгы чиктә Яр-капка аша Чулман аръягына таярга була.

Нинди күп алар шулай да! Шултикле ерак җирдән юллар ярып, күперләр салып килгән бу чирүнең, күрәсең, балтачылары да күптер. Ур аша күпер салып, катауның капкасын җимереп, яндырып керү аларга берни тормас. Шулай булгач… катавың белән, ыруың белән бергә кырылуга караганда, сораганын биреп котылу яхшырак булмасмы?

Соңгы көннәрдә бик нык йончыган, тиешенчә йокламау аркасында, йөзе агарынып калган би аксакалларга, кораллы ирләргә күтәрелеп карады.

– Нишлибез? – диде ул карлыккан тавыш белән.

Башкалар да үзләренә шул ук сорауны бирделәр. Тик беркем дә турысын гына ярып сала алмады. Бармакның кайсын тешләсәң дә авырта иде, ничек кенә боргалансаң да, башыңа таякның юан башы төшәчәк иде. Тынлык шактый озакка сузылды. Беренче булып Утташ кам авыз ачты.

– Туганнар, ырудашлар! – РґРёРґРµ СѓР», кычкырып. – РњРёРЅ сезгә У™Р№С‚У™ килдем. РњРёРЅ СЃРёТЈР° РґР° әйттем, Р±Рё! Колак салмадыгыз. Р?РЅРґРµ менә күреп торасыз: Тәңренең каргышы, авыр кылыч булып, баш өстебездә уйнап тора. РљУ©РЅ-С‚У©РЅ эшләнә торган языкларыбыз өчен килгән талау Р±Сѓ! Мондый чакта, куркыныч килгәндә… бөтен ыруның язмышы кыл өстендә торганда… безгә йолык бирергә РєРёСЂУ™Рє! Башкача котылу СЋРє!

Кешеләр сагая калдылар. Утташ камның бөтенләй кирәкмәгән юлдан китүен аңласалар да, аның сүзен бүлдерергә беркемнең дә йөрәге җитмәде. Ырудашларының куркынган, таштай катып калган йөзләрен күреп, Утташ кам кызганнан-кыза барды.

– Биргән йолыгыбыз РёСЏР»У™СЂРіУ™ барып ирешмәде, – РґРёРґРµ СѓР», аксакалларның әле берсенә, әле икенчесенә карап. – У?рлик хан ялчысы явыз Октуганның күңеле йомшармады. Кичәгенәк С‚У©С€ күрдем. Октуган якамнан алды. «Йолык! Йолык! Йолык!В» РґРёРґРµ У©С‡ тапкыр. РњРёРЅ аны беләм, У©С‡ тапкыр әйттеме, СѓР» кеше сорый. Явыз Октуган йолыкка кеше сорый! Үтендем, ялвардым – сүзеннән кайтмады. Шунсыз сезгә котылу СЋРє, РґРё. Юкса бөтен Т—РёСЂ-суыгыз, бөтен ыруыгыз СЋРєРєР° чыгачак, РґРё. Бер языклы кеше аркасында бөтен ыру СЋРєРєР° чыгарга тиешме-СЋРєРјС‹, әйтегез шуны, ырудашлар?

– Йолык! Йолык! – дип кычкырдылар Утташ кам янындагы кешеләр.

– …Октуган явыз… тфү, тфү! Телемә дә аласым килми… – диде Утташ кам, еламсырагандай итеп. – Канечкеч Октуган… явыз Октуган синең углың Тотышны сорады, Күрән би! Кая качырдың углыңны – кичекмичә тотып бир безгә!

Кешеләр, көчле җил искән чактагы урман кебек, кинәт чайкалып куйдылар. Куллар, ярлыкау сорап, үзеннән-үзе күккә күтәрелде, меңләгән йөзләрдә курку, кот алыну билгесе катып калды.

Майчан аксакал, ачуланып, таягын шакылдатып, койма өстенә менде.

– Ыхым, ыхым, – РґРёРґРµ, тамагын кыргалап. – Оланнар… ырудашлар, РјРёРЅРµ тыңлагыз. Сезнең арада РјРёРЅ РёТЈ карт кеше. Яшем РёРЅРґРµ СЃРёРєСЃУ™РЅРЅУ™РЅ артып бара. Туганнан бирле РјРёРЅ бер генә күрдем йолыкка кеше Р±РёСЂРіУ™РЅРЅРµ. Бик күптән… СѓРЅР±РёС€-уналты яшемдә. Ыруыбызның атаклы камчысы Айбаба әйтерие, ни… әшәке… аты коргыры… Октуган явыз… кешене Р№У©Р· җылга бер генә сурай, диерие. У?ле Р№У©Р· җыл үтмәгән, ырудашлар.

Кешеләр, җиңеләеп, гөрелдәп алдылар. Майчан аксакалны яклап кычкырган тавышлар ишетелде. Утташ кам яклылар да авыз йомып тормадылар – кычкырдылар, кулларын, коралларын бутадылар. Майчан аксакал җиргә төшкәч, кызып-кайнарланып, өлкән кам яңадан сөйләргә кереште.

– Туганнар, ырудашлар! – РґРёРґРµ. – Олуг аксакалыбызның СЃТЇР·Р»У™СЂРµ сезне буташтыра күрмәсен. Айбаба камчыны РјРёРЅ РґУ™ беләм. Белмәскә, минем ТЇР· атам, өйрәтүчем Р»У™ СѓР»! Р?лгә СЏСѓ-кыран килгәндә, Р№У©Р· җыл тулганны көтеп торып булмый, диерие Айбаба камчы. РЇСѓ-кыранның кайчан килерен беркем алдан белми. Тагын шуны РґР° онытмагыз, ырудашлар, канечкеч Октуганның Р№У©Р· җылда эше СЋРє. РЈР» үзенә тиешлесен генә сорый. Шунсыз без аның күңелен РєТЇСЂУ™ алмабыз. Белегез: ыруның язмышы Р±Сѓ!

Тагын авыр тынлык урнашты. Тимер кораллар кулларны, иңбашларны асып төште, тимер киемнәр башларны, күкрәкләрне кысты. Күрән би изүен чишеп җибәрде, авыр кашлары астына яшеренгән авыр күз карашын кешеләргә йөртеп чыкты.

– Ырудашларым! – диде ул. – Капка төбенә яу килде. Безнең борын төбебездә генә, безнең изге җиребездә ул әнә урда корды. Җирем-суым өчен, ыруым өчен мин туган углымны гына түгел, үз-үземне дә кызганмыйм. Теләсәгез нишләтегез – углым да, үзем дә сезнең карамакта. Телисез икән – углымны, телисез икән – үземне… хатыннарымны, башка угылларымны изге эш өчен йолык кылыгыз!

– Кылырбыз да шул! – дип чәрелдәде Утташ кам, янап, куанып.

– Ашыкма, кам баба, – диде аңа каршы Күрән би. – Минем сиңа бер генә соравым бар. Син әйт безгә: йолыкка кеше биреп кенә Алмыш ханнан котыла алабызмы без?

– Йо-ок! – диделәр акбүреләр беравыздан.

– …Без йолыкка кеше биргән өчен генә Алмыш хан үзенә тиешле каланнан баш тартырмы? – диде тагын да би.

– Йо-ок! – диделәр акбүреләр, язгы Чулман сыман шаулап.

– Шулай булгач, – диде Күрән би күтәренкелек белән, – йолык бирү-бирмәү турында сөйләшкәнче, калан түләү-түләмәү турында сөйләшсәк, яхшырак булмасмы?

– Шула-ай! – диделәр кораллы ирләр, катауны яңгыратып.

– Алайса әйтегез: утыз мең кеш түлибезме, ягы белән орышабызмы? – диде ыру башы.

Кешеләр тагын тынып калдылар.

– Ыхым, ыхым, – диде Майчан аксакал, яңадан таягын шакылдатып. – Оланнар, ырудашлар! Утыз мең кеш безне аяктан җыкмас, ни… аты коргыры… кем… Алмыш ханның кылычы – җыгар. Эт күңеле – бер сөяк. Алсын да китсен!

– Ах, бер генә сөяк булсачы! – диде Күрән би, ачынып.

Майчан аксакал сүзләрен башкалар да яклады.

– Түләргә кирәк!

– Алсын да китсен! – диештеләр кешеләр, шау-гөр килеп.

– Юк, түләмибез! – диде шул чакны кемдер, шау-шуны күмеп.

Кешеләр тавыш килгән якка – койма өстенә күтәрелеп карадылар. Сакчылардан, кораллы ирләрдән бер читтәрәк анда баштанаяк коралланган яшь бер углан басып тора иде.

– Тотыш!

– Югалган Тотыш! – диделәр акбүреләр.

Кайберәүләр моны куркып әйтте, кайберәүләр аптырап, кайберәүләр куанып әйтте. Утташ кам, үз-үзен белешмәстән, тыгыз төркем арасыннан Тотыш ягына ташланды.

– Тотыгыз, тот! Аяк-кулларын бәйләгез! – дип кычкырды ул явыз бер сөенеч белән.

Кешеләр, камга юл биреп, як-якка тайпылдылар, кайберләре, киресенчә, аның юлына аркылы төшәргә тырыштылар. Койма өстендәге кырыс сакчылар урыннарыннан кымшанмыйча басып тик тордылар.

Утташ кам килгән юнәлешкә капма-каршы яктан Тотышка таба икенче бер кеше ашыкты.

– Углым! – дип кычкырды Койтым бикә, коймага таба омтылып.

– Углым! – диде Күрән би дә, кузгалмыйча, эчке бер сагыш белән.

– Оланнар, туктагыз! – диде Майчан аксакал, тавыш, ыгы-зыгыны басмакчы булып.

Күрән би быргычыга ым какты. Күкне ярып шул чакны ачы быргы тавышы яңгырап китте.

– Сөйлә, углым! – диде Майчан аксакал, Тотыш ягына таягын изәп, тынлык урнашкач.

– Сөйлә, сөйлә! – диештеләр башкалар да.

– Атам, анам! Олуг аксакал Майчан баба! Ырудашлар, ил агалары! Тыңлагыз, сезгә сүзем бар! – дип кычкырды Тотыш көр, яңгыравык тавыш белән. – Ыруыма куркыныч килүен ишетеп, мин, белексез углан, сезнең янга ашыгып кайттым. Элекке ярамаган эшләремнең барысы өчен кичерегез мине, ырудашлар!

– Кичерәбез, олан, – диде Майчан аксакал.

– Кичерәбез, кичерәбез, сөйлә! – диделәр кораллы ирләр.

– Менә шул… – диде Тотыш, яңадан сүз башламакчы булып. Тик куанычтан, дулкынланудан күрәсең, кирәкле сүзен таба алмыйча, беравык тотлыгып торгандай итте. – Күрәсезме, ырудашлар, безнең көчебез җитәрлек түгел, – дип кычкырды ул бераздан, үзенең аяк астында тынып калган меңләгән кешеләргә карап. – Котан белән Акбога кайтып җитсә дә, күршеләрдән булышка алайлар килсә дә, безнең барыбер көчебез артмаячак. Безнең күбебезнең кулында уктан-җәядән башка берни юк. Киемнәр шулай ук таза, нык түгел. Карагыз болгарларга – күбәсез ирне күрерсезме, тимер калкансыз, тимер алпаксыз ирне күрерсезме? Алар нинди яхшы өйрәтелгән… шау-шу юк, ыгы-зыгы юк – мең кешесе бер кешедәй! Көч алар ягында, ырудашлар. Тик шулай да мин утыз мең кеш түгел, ягыга бер тиен дә бирмәскә димен!

Аның бу сүзләре дөрләп янган учакка бер чиләк су сипкәндәй булды. Аста, кешеләр арасында, шаркылдап көлгән тавышлар ишетелде.

– Атам, анам! Ырудашлар, туганнарым! – РґРёРґРµ Тотыш углан, көлгән тавышларга колак салмыйча. – Моңарчы сез минем бер генә теләгемне РґУ™ үтәмәдегез. Яшьлегем, белексезлегем аркасында РјРёРЅ сезгә, ыруга РєТЇРї кайгы салдым. Р?РЅРґРµ сезгә бер сүзем бар… бер теләгем бар, тыңлагыз! РњРёРЅ Алмыш ханның РёТЈ көчле алыбы белән очрашырга телим. РњРёРЅ берүзем ыру өчен ягыдан ТЇС‡ алырга телим! Т–РёТЈСЃУ™Рј, болгарлар Р±СѓС€ РєСѓР» белән РєРёС‚У™СЂ, җиңеләм РёРєУ™РЅ – калан түләрсез!




IV


Акбүреләр башта аңламыйчарак тордылар. Аңлап алдылар да, кисәк кенә кузгалышып куйдылар, җиңелчә шауларга, гөрелдәргә тотындылар. Тирә-яктан:

– Яшә, Тотыш! Бай бул, Тотыш!

– Коткар ыруны, коткар катауны! – дигән сүзләр ишетелде.

Р?келәнгән, каушап калган акбүреләр күңелендә Тотышның СЃТЇР·Р»У™СЂРµ ышаныч чаткылары кабызып Т—РёР±У™СЂРґРµ. Башлар югары күтәрелде, коралларга куллар ныграк тотынды. У?РЅУ™ СѓР» Тотыш углан, РЅРёРЅРґРё таза, РЅРёРЅРґРё көчле! Кем белә, җиңеп РєСѓР№СЃР°, калан РґР° С‚ТЇР»У™РЅРјУ™СЃ, кешеләр РґУ™ РёСЃУ™РЅ калыр. Җиңелә РёРєУ™РЅ РёРЅРґРµ, алай ТЇР·Рµ атлыгып торгач, У™Р№РґУ™, урыны оҗмахта булыр.

Күпчелек шулай дип уйлады. Тик ата кеше генә икенче төрлерәк уйлады. Үзенең углын ул беренче тапкыр күргәндәй булды. Ул аның көче-батырлыгы белән дә, уйлары белән дә үзеннән – үз атасыннан гына түгел, мондагы барлык кешеләрдән, барлык ырудашларыннан өстен икәнлеген аңлады. Ул аны – кичәге башсыз углын – үзенең төп яклаучысы итеп тойды. Димәк, ата кешенең күңеле тое[53 - Тое – алдан сизү, алдан тою.] булган! Димәк, аңа ышаныч баглап ул ялгышмаган! Бинең күзләренә яшь килде.

– Углым! – РґРёРґРµ СѓР», Тотышны кочагына алып. – Бүгеннән башлап СЃРёРЅ – сугышчы РёСЂ! У?Р№, ырудашлар, ишетәсезме, Тотыш углым минем РёСЂ булды! РњРёРЅ аның теләгенә каршы килмим, РјРёРЅ Р°ТЈР° ак СЋР» телим, Т—РёТЈТЇ телим. Орыш, углым, СЏРіС‹ белән, РєТЇСЂСЃУ™С‚ ирлегеңне!

– Орыш ягы белән!

– Ак юл сиңа, Тотыш углан! – диделәр аксакаллар.

Күрән би, углының теләген белдереп, болгарларга ук атарга кушты.

Болгарлар укны алдылар, битекне укыдылар да ат кешнәгән кебек шаркылдап көләргә тотындылар.

– Ничек көләләр бездән! – диде Тотыш, иреннәрен чәйнәп.

Күп тә үтмәде, болгарлардан икенче ук килеп төште. Каен тузына ике генә сүз язылган иде. Бу «бергә өч» дигән сүзләр иде. Акбүреләрнең йөзе каралай янып чыкты. Бергә өч! Димәк, Тотыш, бер-бер артлы өч алыпны җиңәргә тиеш, бары шул чагында гына ул җиңүче булып саналачак!

Яшь җегетнең нык кысылган иреннәре калтыранып китте. Шулай да ул куркуын тиз арада җиңә алды. Су астында озак чумып торганнан соң өскә калкып чыккан кеше сыман, ул озын итеп, күп итеп бер тын алды да:

– Мин орышам! – диде. – Мин сүземнән кайтмыйм.

– Юк! – диде Күрән би, болгарларның битеген урталай ертып. – Бу – тигезлек түгел. Бу бернинди йолага да, түрәгә дә туры килми. Алар бездән юри көләләр.

– Мин барыбер орышам, атай, – диде Тотыш, кабатлап. – Мин баш тартсам, алар бездән тагын да ныграк көләчәкләр.

Аның шулай дип әйтүе булды, болгарлар, күрәсең, акбүреләрнең икеләнүен күреп, тагын да ныграк шаркылдап көләргә тотындылар.

Акбүреләр аптырабрак калган бер мәлдә РєРѕР№РјР° өстенә Койтым Р±РёРєУ™ килеп менде. РЈР» аста – кешеләр арасында тоткарланып калган РёРґРµ. Р?РЅРґРµ СѓР» С‚ТЇР·РјУ™РґРµ, кешеләрне ырып-җырып, туры коймага якын килде, каяндыр РёСЂР»У™СЂ алып килгән күчерелмәле баскыч буенча югары менде.

– Углым! – РґРёРґРµ СѓР» Р№У©СЂУ™Рє түреннән чыккан бер У©РЅ белән. – РњРёРЅ барысын РґР° күреп, ишетеп тордым. Углым, күземнең яругы… бавыр итем, Р№У©СЂУ™Рє маем! Бар, орыш! РњРёРЅ СЃРёТЈР° РёР·РіРµ теләктә булырмын. Бөтен ырудашларың РёР·РіРµ теләктә булыр. РљТЇРї көттем РјРёРЅ шушы РєУ©РЅ килүен. Т®С‡ ал ерак бабаң өчен, анаң өчен, ыруларың өчен, углым! У?РЅУ™ явыз СЏРіС‹ безнең РёР·РіРµ Т—РёСЂРґУ™!

Койтым бикә алтын-көмешләр, тимерләр-җизләр елкылдаган, ят байраклар җилфердәгән якка төртеп күрсәтте. Аның сүзләреннән Тотыш кайбер нәрсәләрне аңлап та җитмәде. Ул бары бер генә нәрсәне аңлады: әйе, ул орышырга тиеш! Анасының ялкынлы сүзләре аның күкрәген бетмәс-төкәнмәс көч белән, куаныч белән тутырды, болгарларның икенче угыннан соң, атасының каршы килүеннән соң күңелендә баш күтәрә язган икеләнү, каушау тойгысы кул белән алгандай юкка чыкты.

– Бергә өч булуына исең китмәсен, углым, – диде Койтым бикә, аның уйларын сизенгәндәй. – Өчкә түгел, өч унга, өч йөзгә каршы чыгудан да курыкмый торган батыр бул, углым! Синең ерак бабаң Кайду алып шундый батыр булды, синең бик еракта калган ерак туганнарың барысы да шундый булдылар. Анаңның туган ыруын туздыручыдан, атаңның туган җирен басучыдан канлы үч ал, углым! Теләгем шул: куркуыңны салып тапта!

– Мин курыкмыйм, анам! – диде Тотыш, елмаеп.

– Куркуын курыкмыйсыңдыр да, – диде Күрән би, үртәлеп. – Бу – тигезлек түгел. Бу – бездән көлү!

– Син ни телисең, би? – диде Койтым бикә, иренә эндәшеп. – Ягыдан син кызгану, тигезлек, изгелек көтәсеңмени?! Ул сине таларга, үтерергә, яндырырга килгән, түбәнсенеп, шуңа үпкәләргә уйлыйсыңмы?! Күтәр башыңны, күзеңне ач, Күрән би!

– Баш та каткан РёРЅРґРµ, – РґРёРґРµ Р±Рё, мыгырданып. – У?ле У©С‡ РєУ©РЅ бар, ашыкмыйк, уйлашыйк…

– Уйлашыр чак түгел, илне ягы баскан! – диде Койтым бикә кискен генә. – Углыңны җибәрмәсәң, үзем чыгам Алмыш ханга каршы. Тик берне үтерсәм, өчкә саналырга тиеш. Җибәр укны Алмыш ягына!

Күрән би авыр башын күтәрде, көрсенеп: «Язмыш… каргыш», – дип мыгырданды да битекчегә карап алды, «Мин орышам. Тотыш» дип язарга кушты.

Койма тышына тагын ук очты.




V


Тотышка киенергә атасы булышты. Ул аңа үзенең авыр күбәсен, нык, авыр калканын бирергә теләде. Тотыш атасының бернәрсәсен дә алмады. Ул җиңелчә генә киенергә булды. Өстенә ул иң элек юка, җиңел күлмәк, аның өстеннән кыска тунын киде. Муенына нечкә каешка тагылган кечкенә бүре башы – ыру бөтиен такты. Кыска тунның күкрәк турысына юка тимер кисәкләре тегелгән иде. Аның өс киемендәге тимер бары шул гына иде. Аннары баш киеме – алпагы тимердән иде. Алпак башыннан төшеп китмәсен өчен, ул ияк астыннан сакалдырыгын бәйләп куйды да, кысып билен буды да, кылычын такты. Шуннан соң ул бер кулына калкан, икенче кулына сөңгесен алды.

Атка атланыр алдыннан ул йөгереп койма өстенә менде, беренче тапкыр күргәндәй, як-ягына каранды; еракта көмештәй җемелдәп яткан Чулманга, татлы исләр аңкытып, ап-ак чәчәккә күмелеп утырган шомыртларга, чокырлар артындагы зәңгәрсу калкулыкларга, урманнарга күз йөртеп чыкты. Күңеленнән ул үзенең туган җире белән, үзенең барлык ыруы белән – атасы-анасы, туганнары белән саубуллашты. Ул үзенең үткән балачагы белән, көн дә күреп өйрәнгән агач өйләр, тар урамнар, җилдә-яңгырда караеп беткән коймалар, капкалар белән, кырыс ирләр белән, зәңгәр төтеннәр белән саубуллашты.

РљУ©РЅ кояшлы РёРґРµ, җылы РёРґРµ. Кайдадыр якында гына чыр-чыр килеп кошлар очып Р№У©СЂРё, баш өстендә, көмеш шөлдер булып, тургай чыңлый РёРґРµ. РўРёР·РґУ™РЅ менә орыш буласына, кемнәрнеңдер озакламый шушы җылыдан, киңлек, иркенлектән аерылачагына У™Р· генә РґУ™ ышанасы килми РёРґРµ. У?ле РєРёС‡У™ генә бала-чага уйнап Р№У©СЂРіУ™РЅ болында, яшел бодай уҗымы җәелеп яткан РєРёТЈ яланда күңелләрне тетрәндереп шаулашкан СЏС‚, чит, СЏРіС‹ кешеләр барлыгына бөтенләй ышанасы килми РёРґРµ.

Тотыш юри ул якка карамаска тырышты. Туган җирен күздән кичергәч, ул койма өстенә тезләнде дә ак болытлар күпереп йөзгән биек, зәңгәр күккә карады.

– Тәңрем! Мин, Акбүренең Тотыш атлы угланы, алыплар орышына чыгам. Миңа көч бир, кыюлык, җиңеллек бир, Тәңрем! – диде ул, ялварып.

Шуннан соң ул атасын, анасын кочты, туганнарын кочты. Алыплар орышына бар нәрсә җитеш икәнлекне белдереп, катау ягында быргы уйнадылар. Болгарлар да шуны ук аңлатып җавап бирделәр. Шуннан соң ике якта да, йөрәкләрне җилкендереп, берьюлы унлап-унбишләп дөңгер кагарга тотындылар.

Менә ашыкмыйча гына ур өстенә күпер төшә башлады, капкалар ачылды, тешкә тиеп чыгырлар шыгырдады, тимер күгәннәр ыңгырашты. Тотыш Ташбәкәлнең тезгенен бушайтып җибәрде, күләгәле капка авызына чабып керде дә кояшлы ачык җиргә – яланга ыргылды.

РЈР» туп-туры хан чатырына таба карап чапты. Р?ТЈ элек СѓР» ТЇР·Рµ белән орышачак алыпны күрмәкче булды, тик каршыда урмандай калкып торган РёСЂ-атлардан башка, аллы-зәңгәрле-сарылы ефәк чатырдан башка Р±ТЇС‚У™РЅ берни РєТЇСЂРјУ™РґРµ. Бер Т—РёСЂРіУ™ тупланган шултикле РєТЇРї кешеләрнең тере, усал, кызыксынучан РєТЇР· карашларын тою аны чак-чак кына каушаткандай булды.

Шул чакта ул сөңгеләр, алпаклар, калканнар урманыннан аерылып, үзенә таба якынлашып килгән болгар алыбын күреп алды. Болгарларның бу иң атаклы батырлары Чәкән алпагыт[54 - Алпагыт – батыр, алып, көрәшче.] иде.

Чәкән алпагыт богадай таза, арысландай көчле иде. Баштанаяк ул тимергә төренгән, шуңа күрә аның сөңге, кылыч үтәрдәй бер генә йомшак җире дә юктыр кебек иде. Үзенең таза, көр кола атында ул таштан уеп ясалган баганадай нык утыра иде. Ул киң битле, зур башлы иде. Күп орышларда бите-башы яраланып, ямьсезләнеп беткән бу усал, кансыз, коточкыч алпагыт турында, кылыч белән бер сукса, тимер киемле кешене урталай ярып төшерә, дип сөйлиләр иде. Аның белән орышкан бер генә батырның да әле исән калганы юк, дигән сүзләр дә йөри иде.

Чәкән алпагыт янында Тотыш углан бала-чага кебек кенә күренә иде. Буйга да ул аннан кайтышрак, киеме дә, кораллары да батырларныкына охшамаган кебек иде. Болгарлар аның йөзендәге кырыслыгын да, күзләрендәге очкынлы ярсуын да, киеме аша бүртеп торган беләк тычканнарын да күрә алмадылар. Алар бары аның яшь, җиңел… өтәләнгән булуын гына күрделәр. Алар аннан эчләрен тотып көләргә тотындылар. Чәкән алпагыт гыжылдавык бер ямьсез тавыш белән:

– У?Р№ СЃРёРЅ, Камыр батыр! Бар, кайтып РєРёС‚. РЎРёРЅРЅУ™РЅ өлкәнрәге килсен! – РґРёРї кычкырды.

Тотыш эндәшмәде. Аның бары иреннәре генә ныграк кысылды да куллары гына чытырдатып коралларын тотты. Күк күкрәгәндәй булып яңгыраган көлү тавышларын, йөзенә бәреп әйтелгән мыскыл сүзләрен ул әйтерсең ишетмәде дә. Чиксез ачу, үч тойгысы аңа көч бирде, корычтай ныклык бирде.

«Анаңның туган ыруын туздыручыдан, атаңның туган җирен басучыдан канлы үч ал, углым! Теләгем шул: куркуыңны салып тапта!» – диде Койтым бикә аның колак төбендә, пышылдап, изге орышка өндәп.




VI


Алар шулай икесе дә бер-берсенә капма-каршы чабып килделәр. Атлар, арт аякларына басып, усал итеп кешнәп җибәрделәр. Чәкән алпагыт, сары тешләрен ыржайтып, җиңел генә, шаярткан кебек кенә сөңгесе белән төртеп алды. Сөңге башы шыгырдатып Тотышның тимер калканын тишеп чыкты. Егет агарынып китте. Тиз генә ул калканын тартып алды. Ташбәкәлнең корсагына төртте дә читкә ташланды. Чәкән алпагытның артына чыгып, ул аны узып китте. Шуннан соң кырт кына кире борылды, сөңге ыргытмакчы булды, тик каршыда гына болгар алыбының ямьсез, коточкыч йөзен күреп, каушап калды.

Р?РєРµ батыр тагын РґР° беравык бер-берсенә карашып торгандай иттеләр. Р§У™РєУ™РЅ алпагыт, «сәләмә» батырны бер селтәнүдә СЃУ©ТЈРіРµ очына СЌР»У™ алмавына ачуы килеп, РєТЇСЂУ™СЃРµТЈ, монысында чынлабрак РѕСЂРґС‹. РЈР» Р±РёРє тиз, Р±РёРє туры С‚У©Р±У™РґРµ. РЈР» Р±РёРє каты Р±У™СЂРґРµ. Яшь җегет шулай РґР° аның сөңгесеннән өлгеррәк булып чыкты. Күкрәгенә очлы тимер килеп керде РґРёРіУ™РЅРґУ™ генә СѓР», ияреннән шуышып, СѓТЈРіР° ташланды. Башы белән аяк астына егылып төшмәс өчен, кулындагы СЃУ©ТЈРіРµ сабын Т—РёСЂРіУ™ төртеп алды РґР°, җилдәй выжлап, тагын алпагытны узып китте. Бераз Т—РёСЂ чабып баргач, СѓР» җиңел генә ияренә утырды, өзәңгеләргә ныгытып басты, борылды РґР° аткан уктай Р§У™РєУ™РЅ алпагытка таба томырылды.

Аның бу күз иярмәс җитезлеген ике якта да күреп алдылар. Акбүреләр куанып гүелдәргә тотынды.

Р?кенче тапкыр оятка калу Р§У™РєУ™РЅ алпагытны чын-чынлап котыртып Т—РёР±У™СЂРґРµ. Р?яреннән калка төшеп, атының башы өстеннән үрелеп, СѓР», кыя таудан ычкынып киткән иләмсез Р·СѓСЂ таш РєРёСЃУ™РіРµ сыман, Тотыш өстенә РєРёР»У™ башлады. Күзен кан баскан усал үгез кебек дулап, үкереп килде. Монысында СѓР» Тотышның үзен генә түгел, әйтерсең аты-РЅРёРµ белән бергә күтәреп ормакчы булды.

Шулай да ора алмады… Тотыш углан үзенә төбәлгән сөңгене калканы белән читкә тайпылдырып җибәрде. Карап торучылар таң калып, тагын гөрләп алдылар. Болгарлар ягында инде җиңелчә генә киенгән яшь җегеттән көләргә беркем батырчылык итмәде. Киресенчә, аның менә шулай җиңелчә киемле булуы, яшьлеге, өлгерлеге аларның күңелендә чын-чынлап соклану тойгысы тудырды.

Өченче кат Р±СѓС€ СЃУ©ТЈРіРµ тотып калган Р§У™РєУ™РЅ алпагыт, ачуына булашып, РєТЇСЂУ™СЃРµТЈ, онытылыбрак китте. РљРёСЂУ™Рє чакта СѓР» атын борып өлгермәде – аты аны ераккарак алып чапты. Р?РєРµ яктагы кешеләр әле генә булган очрашу күренешеннән айный алмыйча торганда, Тотыш углан беркемнең башына килмәгән, көтелмәгән бер җегетлек эшләде. Үзенә төбәлгән СЃУ©ТЈРіРµ башын читкә тайпылдырып, Р§У™РєУ™РЅ алпагытны узып киткәч, СѓР» атын борып тормады: сикереп РєРёРЅУ™С‚ РёСЏСЂРіУ™ басты, артына борылды… борылды РґР°, РєТЇР· ачып йомган арада, сөңгесен ераклаша барган җайдакка тондырды. РўСѓСЂС‹ ыргытылган саллы СЃУ©ТЈРіРµ, тимер киемне, тимер-СЃУ©СЏРєР»У™СЂРЅРµ җимереп, РєРёТЈ арканы ТЇС‚У™-СЃТЇС‚У™ тишеп керде.

Үз көченә, үзенең үлемсезлегенә нык ышанган Чәкән алпагыт сөрлегеп китте, тезгенен тартып, атын кире борды. Күкрәген тишеп чыккан очлы тимерне кысып тоткан килеш, ул көчәнеп беравык ияр өстендә утыргандай итте дә, барлык авыр киемнәре, кораллары белән гөрселдәп, ишелеп җиргә төште. Аты туктады, куркынган зур күзләрен уйнатып, кызганыч тавыш белән кешнәп җибәрде. Җайдакның калканы доңгырдап читкә тәгәрәде, алпагы яртылаш туфракка буялды.

Акбүреләр ду килеп шауларга тотындылар.

Ул арада Тотыш углан, сөенеченнән очынып, катау ягына чабып килде. Тузан туздырып, баш очында сөңгесен уйнатып, яңадан хан чатырына якынлашты.

– У?Р№, хан, чыгар икенче батырыңны! – РґРёРї кычкырды СѓР».

Яңа орыш башланганлыгын белдереп, тагын быргылар кычкырды, тагын дөңгерләр дөпелдәде. Киң чатыр артыннан яланга Будрач сукман[55 - Сукман – батыр сугышчы, алып.] килеп чыкты.

Будрач сукман Алмыш ханның Чәкән алпагыттан кала икенче батыры иде. Чәкән алпагыт үзенең коточкыч көче, кансызлыгы белән, ат өстендә яхшы орышуы белән танылган булса, Будрач сукман икенче яктан атаклы иде. Ул чирмеш иде, урман кешесе иде, шуңа аңа беркем каршы тора алмый иде. Тотыш белән Чәкән алпагытның орышын күзәтеп утырган Алмыш хан яшь җегетнең көчле якларын да, йомшак якларын да тиз арада төшенеп алды. Аның иң зур өстенлеге җиңеллек булса, иң йомшак ягы да шул ук җиңеллек иде. «Җәяүлегә каршы торып карасын әле!» – дип уйлады хан, үзалдына көлемсерәп.

– Мин кылыч белән орышам! – диде Будрач сукман.

Тотыш берни әйтмәде, атыннан сикереп төште дә сөңгесен җиргә кадады, кылычын кыныдан алды. Ташбәкәл, иясе өчен пошынган сыман, кыска гына итеп кешнәп куйды, теләр-теләмәс кенә катау ягына юыртты.

Ак чырайлы, саргылт кашлы Будрач сукман буйга калку түгел иде. Ул бик таза, нык, авыр сөякле иде. Чәкән алпагыт кебек ул да баштанаяк тимергә төренгән иде. Аның да кылыч үтәрдәй бер генә йомшак җире дә юк шикелле иде.

Батырлар, бер-берсен сынап, күзгә-күз карашып тордылар да, икесе дә берьюлы кузгалып куйдылар, таптанып алдылар, кылычларын селтәп, ярсып, шундук орышка да ташландылар.

Карар күзгә таш тутырылган капчык сыман авыр күренсә дә, Алмыш хан батыры да бик җитез, өлгер кыланды – андый җитезлекне, өлгерлекне Тотыш аннан бөтенләй көтмәгән иде. Будрач сукманның кулында кылыч уйнап кына торды. Тотыш, кысрыклауга чыдый алмыйча, әкренләп-әкренләп чигенә барды. Будрач исә, яшь җегеткә тын алырга да ирек бирмичә, шулай кысрыклап килде-килде дә, кинәт кылычын ике куллап тотып, бар көченә орды. Шундый иттереп орды – кылыч астында кеше түгел, таш булса, таш та урталай ярылып чыккан булыр иде! Тотыш ярылмады – җиргә егылды. Карап торучылар аһ итеп җибәрделәр. Сөенергәме, сөенмәскәме икәнлеген әлегә беркем белмәде. Нык селтәнгән кылычның яртылаш диярлек җиргә батканлыгын, яшь җегетнең үлемгә кыл арасы гына торып калганлыгын күргәч, акбүреләр дә, болгарлар да күкрәк тутырып тын алдылар.

Тотыш аягына басты, чирмеш алып ташланганчы, тиз арада кылычын, калканын ипләде, артка чигенде. Шул ук мәлдә аның күз алдына Тәңкә күренеп китте. Беренче төнне аның белән куышуы исенә төште. Яшьтәшләре белән куышлы, качышлы уйнаганда әле йөгереп, әле туктап, егылып калу, читкә тайпылу, шулай итеп, куучыны алҗытып бетерү алымын яхшы белсә дә, хәзер аңа бу ниндидер яңалык булып тоелды. Кылычын күтәреп Будрач сукман яңадан өстенә килә башлагач, ул тиз генә читкә сикерде. Ул моны берничә тапкыр кабатлады. Будрач кызып китте. Тотыш угланны ул туктаусыз эзәрлекләвендә булды. Тотыш исә әле башын иеп калды, әле йөгереп китте, йә булмаса, болгар батырының артына чыгарга итеп карады. Уңга-сулга боргалану тимер киемле кешегә шактый авырга туры килде. Яшь җегетнең нишләргә чамалавын ул бик яхшы аңлады, шулай да берни эшли алмады – Тотыш углан тиен кебек җитез, тиен кебек җиңел, тиен кебек тешле, усал иде.

Шулай мачы белән сычкан шикелле куышкан арада, Будрач сукман, Тотыш угланның кая, ничек тайпылачагын алдан ук чамалап, тагын бер тапкыр – монысында инде соңгы тапкыр! – кизәнергә булды. Читкә киткән җегет исенә килеп өлгергәнче, ул аның артыннан килеп тә басты, кылыч сабын тагын ике куллап тоткан килеш, бар көченә селтәнеп тә җибәрде. Монысында ул өстән аска түгел, кыйгачлап, уңнан сулга таба селтәде. Чалгы белән печән чапкандагы кебек, ул Тотышны кай төшеннән генә булса да урталай кыеп төшермәкче булды.

Тик ул Будрач сукман уйлаганча уңга да, сулга да тайпылмады, ул туп-туры аның аяк астына ташланды. Үткер кылыч аның баш өстеннән ыжгырып үтте. Алмыш ханның икенче батыры, кылычы артыннан ияреп, баскан урынында әйләнгәндәй итте. Шул ук мәлдә бөтен яланны тутырып, йөрәк ачысы белән:

– А-а-а-а! – дип кычкырып җибәрде.

Тотыш кулындагы үткер тимер астан, корсак турысыннан сабынача йомшак иткә батып керде, эчәкләрне, бөер-бавырларны кисеп үтеп, күкрәгенә таба шуышты. Сукман кулындагы кылыч, калкан чыңлап җиргә төште. Ак чырайлы, саргылт кашлы чирмеш алып, авызын ачып, ашыгып тын суыра-суыра, баганадай артка ауды.




VII


Берьюлы ике батырыннан колак каккан Алмыш хан, Тотыш угланга тын алырга да ирек бирмичә, өченче кешесен чыгарды. Монысы Корыч-Тимер дип аталган яшь, чибәр алып иде. Ул Алмыш ханның чыбык очы туганы булып Алып-Тархан бинең сөекле углы иде. Ул да болгарлар арасында атаклы алыплардан санала иде. Ул инде күп кенә яуларда булган, орышларда катнашкан, җиңгән, бүләкләр алган иде. Тотыш углан кебек, ул да җиңелчә генә киенгән иде.

– Мин дә кылыч белән орышам! – диде ул, ялан уртасына чыккач.

Батырларның кара-каршы килеп басулары булды, быргыларның чинарга тотынуы булды, шундук орыш башланып та китте. Яшен чаткылары чыгарып, тиз арада кылыч йөзләре чәкәшергә тотынды.

Тотыш углан беренче адымыннан ук ялгыш җибәрде. Будрач сукманны этләгән кебек, Корыч-Тимерне дә этләргә, алҗытырга чамалады. Тик болгар батыры аның бу алымын аңлап, өйрәнеп өлгергән иде инде. Шуның өстенә, Тотыш кебек үк, ул да бик җиңел сөякле иде, шуның өстенә ул әле әз генә дә көчен түкмәгән иде. Корыч-Тимер Тотыш угланнан бер адым да калышмады. Акбүре батыры нәрсә эшләсә, ул да шуны эшләде, ул кая тайпылса, ул да шунда тайпылды, йә булмаса, аның алдарга чамалавын сизеп, шундук аның юлына аркылы төште. Тотышка ул күтәрелеп карарга да ирек бирмәде.

Тотыш ярсый башлады. Нинди дә булса яңа нәрсә уйлап табарга аның башы җитмәде – күз алдында ялт-йолт килгән кылыч йөзе торган саен аның эчен пошырды, ачуын китерде. Ул яңадан анасының сүзләрен исенә төшерде. Тәңкәне исенә төшерде, тик инде берни дә аңа баштагы өстенлекне, салкын канлылыкны кайтара алмады.

Көтмәгәндә ул нәрсәгәдер абынып китте. Шул чагында Корыч-Тимер ач бүредәй аның өстенә ташланды. Аның кылычы Тотыш кулындагы калкан читен уеп төшерде, сул як беләкне кисеп керде дә, сөяккә җитеп, төртелеп калды. Тотыш углан чайкалып китте. «Беттем», – диде ул үз-үзенә бик тыныч кына, бөтенләй чит кеше турында уйлаган кебек. Булган бар көчен, ярсуын бер учка туплап, ул Корыч-Тимернең ияк астына, муен турысына орды. Болгар алыбы башын иеп өлгерде, бары тимер алпак өсте генә сыдырылып китте дә, киселгән беләктән, киемнәрне кызылга буяп, кайнар кан агарга тотынды. Шул ук мәлдә яшь җегетнең күңеленә «Бетәм!» дигән икенче уй килде. Бар нәрсәне онытып, ул канлы ярасын кысып тотты.

Корыч-Тимер куанып ырылдап җибәрде, бер селтәүдә Тотышны юк итмәкче булып, Будрач сукман сыман, кылычын ике куллап югары күтәрде. Ярасы белән мавыккан Тотыш угланга яңадан көрәш тойгысы, каршы тору тойгысы кайтты. Үткер кылыч үзенең муенын чабып өлгергәнче ул җиргә егылып калды. Тик монысында ул, баягыча, ягының эчен айкый алмады. Ярасын ычкындырмаган килеш, сырты белән җиргә терәлеп яткан килеш, ул аңа бары кушаяклап тибеп кенә җибәрә алды. Авыртуга түзә алмыйча, болгар батыры чинап җибәрде, җиргә барып төште.

Җирдән алар икесе дә бер үк мәлдә сикереп тордылар. Тордылар да…

Тотышның уң кулы буш түгел иде. Тотышның кулында корал юк иде.

– Ы-ы-ы! – дип үкерде кара мыеклы чибәр алып, куанычыннан нишләргә белмичә.

Ул инде орган да булыр иде, урталай кискән дә булыр иде. Корыч-Тимернең үкерүеннән дә көчлерәк булып, көтмәгәндә әйтерсең күк күкрәп җибәрде.

– Тукта! – дип кычкырды кемдер аның артында гына.

Р?рексездән СѓР» туктап калды, артына борылды. РђРЅС‹ТЈ каршысында таудай булып Алмыш хан калкып тора РёРґРµ.

– Тукта! – диде хан, кабатлап. – Син җиңдең!

Чибәр алыпның чибәр мыек очы тартышып куйды. Шулай да ул коралсыз Тотыш углан янына килде, янап:

– Җыгыл! – диде.

Үзенең җиңгәнлеген белдереп, ул кызыл итеге белән аның күкрәгенә басты, кылычын итек башы янына терәде. Сөңгеләр, алпаклар урманы шауларга тотынды. Акбүреләр, караларына коелып, беравык аңламыйчарак тордылар да, барысы берьюлы диярлек кычкырып җыларга тотындылар.




Конец ознакомительного фрагмента.


Текст предоставлен ООО «ЛитРес».

Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию (https://www.litres.ru/pages/biblio_book/?art=68279750) на ЛитРес.

Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.



notes



1


Сыя – язгы ташу вакытында елгада ага торган каты кар.




2


Каган – Хазарның дәүләт башлыгы.




3


Кам – йола-дин башлыгы.




4


Катау – коймалар, сулы, тирән канаулар белән ныгытылган, кораллы гаскәр тарафыннан саклана торган торак урын. Катауларда, гадәттә, биләр, ханнар яшәгән.




5


Ур – катау тирәсен әйләндереп алган тирән чокыр, канау.




6


Төннек – монда «тәрәзә» мәгънәсендә кулланыла.




7


Борынгы төрки халыклар, ислам дине кабул ителгәнчегә кадәр, елларны, беренче, икенче… йөзенче… меңенче дип санамаганнар, бәлки, төрле хайван исемнәре белән атап йөрткәннәр. Унике ел буена һәр ел бер хайван исеме белән атап әйтелгән, унике елдан соң шул ук исемнәр яңадан кабатлана башлаган: 1. Тычкан елы. 2. Сыгыр (сыер) елы. 3. Барс елы. 4. Куян елы. 5. Балык елы. 6. Җылан елы. 7. Ат (җылкы) елы. 8. Куй (сарык) елы. 9. Маймул (бичин) елы. 10. Тавык елы. 11. Эт елы. 12. Дуңгыз елы. Борынгылар Сыгыр елында орыш күп була, Тавык елында – азык мул, ләкин кешедә борчу күп, Балык елында яңгыр күп ява, Куян елында – ачлык, Дуңгыз елында суык һәм фетнә була дип уйлаганнар. Бу календарьның ташларда кайбер калдыкларын бүген дә очратырга була.




8


Йолык – корбан чалу. Йолык туе – корбан бәйрәме.




9


Кырнак – кол кыз.




10


Кыран – бәла-каза, зыян.




11


Сарт – сәүдәгәр. Гомумән, Урта Азия кешесе.




12


Базарган – чит ил сатучысы.




13


Кайраккан! Кайраккан! Алас! Алас! – монда: изге ияләрне олылап эндәшү сүзләре.




14


Абак – пот, сын.




15


Сарыган – шул ук «абак»ның бер төре.




16


Чапчак – агач кисмәкнең (мичкәнең) бер төре.




17


Арыклану – сафлану, тазару.




18


Атак – дан.




19


Субашы – гаскәр башлыгы.




20


Тәлим – күп.




21


Төмән – бик күп.




22


Калан – сугышта җиңелүче җиңүчегә түли торган еллык салым, ясак.




23


Аякчы – эчемлек таратучы.




24


Аяк – эчемлек савыты (җамаяк, чынаяк, күбәтә һ. б.).




25


Йура – Печора елгасы белән төньяк Урал арасында яшәгән халык. Хантларның (остякларның) һәм мансиларның борынгы бабалары. Шул халык яшәгән җир дә Йура дип аталган.




26


Уйсу (Вису) – Ладога күле белән Ак күл (Белое озеро) арасында яшәгән борынгы халык һәм шул халык яшәгән җир; хәзерге вакытта кечкенә вепс халкын шул вису (уйсу) халкының калдыгы дип уйлыйлар.




27


Урыс – борынгы Русь һәм гомумән Рус иле.




28


Франк – гомумән, көнбатыш Европа илләре.




29


Тора – шәһәр, торак.




30


Бычкы – туры кылыч.




31


Ассу – файда.




32


Тартык – ханга, бигә буйсынган кешеләрне ашыгыч рәвештә ханга, бигә чакыртып алу өчен җибәрелгән махсус кеше.




33


Бик – би, эре җир-су, мал-туар хуҗасы.




34


Р?С€ – РјРѕРЅРґР°: хатын.




35


Ягы – дошман.




36


Кызалак – тюльпан.




37


Кулбау – бербөтеннең күпмедер өлеше, процент.




38


Йола – монда «дин» мәгънәсендә килә.




39


Борынгы заманда кыпчакларда ир бала туса – бүре туды, кыз бала туса – төлке туды, дигәннәр.




40


Агычы – хәзинәче.




41


Битекче – язу-сызу эшләрен алып баручы.




42


Түрә – билгеле бер кагыйдәләр җыелмасы, закон.




43


Алай – гаскәри төркем, отряд.




44


Чирү – гаскәр.




45


Аркыш – кәрван.




46


Кылавыз – юл күрсәтүче.




47


Чура – игенче, бигә буйсынган кеше.




48


Куар – яшен алласы.




49


Авык – вакыт. Хәзерге телдә «беравык» формасында сакланып калган.




50


Улакчы – ашыгыч хәбәр китерүче.




51


Битек – хат, язу.




52


Бер ук – атылган бер ук ераклыгы.




53


Тое – алдан сизү, алдан тою.




54


Алпагыт – батыр, алып, көрәшче.




55


Сукман – батыр сугышчы, алып.



Если текст книги отсутствует, перейдите по ссылке

Возможные причины отсутствия книги:
1. Книга снята с продаж по просьбе правообладателя
2. Книга ещё не поступила в продажу и пока недоступна для чтения